Fréttablaðið - 14.05.2011, Blaðsíða 36

14. maí 2011 LAUGARDAGUR36
voru 500 nothæf. Í 14 prósentum
tilvika var fólk með geðraskanir
gerendur og af þeim höfðu 10 pró-
sent einkenni þunglyndis. Aðeins
fleiri, 11 prósent, höfðu verið með
einhverja geðröskun á ævinni. 86
prósent gerenda voru því ekki með
neina geðröskun.
Meiri líkur eru á að fólk sem
misnotar áfengi og vímuefni beiti
ofbeldi en fólk með geðraskanir
en það fyrrnefnda á að minnsta
kosti þátt í fjórðungi allra ofbeldis-
verka. Það ber þó ekki að gera lítið
úr þeim tengslum sem eru á milli
geðraskana og ofbeldis en hlut-
fallslega er hættan mjög lítil. Það
er mjög erfitt að meta, út frá geð-
röskuninni einni, hvort viðkomandi
beiti ofbeldi. Það koma svo miklu
fleiri félagslegir þættir inn í, sem
og persónuleiki viðkomandi. Það
er því frekar einstaklingsbundið,
hvort fólk með geðröskun beitir
ofbeldi. Þar koma einnig inn í þætt-
ir eins og aðgengi að heilbrigðis-
þjónustu, félagslegur bakgrunnur,
atvinnuleysi og fleira.
Hin litlu tengsl þykja fréttnæm
Þeim hagmunasamtökum og hópum
sem berjast gegn neikvæðum birt-
ingarmyndum geðraskana og fólks
með geðraskanir, hefur verið legið
á hálsi fyrir að segja að það séu
lítil sem engin tengsl á milli geð-
raskana og ofbeldis þótt rannsókn-
ir sýni annað. Þau svara þessu
hins vegar með þeim rökum að
umfjöllun fjölmiðla sé svo skökk að
alhæfingar séu leyfilegar þar sem
tengslin séu svo lítil.
Það er ef til vill eðlilegt að fjöl-
miðlum þyki þessi tengsl fréttnæm
en það lýsir kannski fremur kunn-
áttuleysi þeirra á málaflokknum en
siðleysi að gera jafnmikið úr þeim
og raun ber vitni. Það er auðveld-
ara að halda á lofti gömlum, sögu-
legum staðalímyndum en að taka
afstöðu út frá fræðilegum gögn-
um. Þetta er áskorun sem blaða- og
fréttamenn um allan heim þurfa að
takast á við.
Í rannsókn sem gerð var á Nýja-
Sjálandi um aldamótin síðustu var
lagt mat á alla leiðara, fréttir, við-
töl, aðsendar greinar og skrípa-
myndir sem birtust á einum mán-
uði í öllum dagblöðum þar í landi
út frá geðheilbrigði. Alls voru þetta
600 fjölmiðlaeiningar sem vörðuðu
geðmál, flest leiðarar og fréttir
(94 prósent). Meira en helmingur
þeirra dró upp þá mynd að fólk með
geðraskanir væri hættulegt og að
almenningi stafaði hætta af því (61
prósent). Fólk með geðröskun var
í 47 prósent tilvika tengt glæpa-
hneigð, talið óútreiknanlegt í 24
prósent tilvika og sjálfu sér hættu-
legt í 20 prósent tilvika.
Flestar fréttirnar innihéldu
hugtök eins og „geðsjúklingur“ og
„geðveikur.“ Rannsakendur komust
að þeirri niðurstöðu að umfjöllun
prentmiðla væri neikvæð og ýkt
og gæfi ekki rétta mynd af meiri-
➜ Áhrif umfjöllunar Bæði bresk og þýsk
rannsókn leiddu í ljós að eftir mikla umfjöllun
um fjöldamorðingja sem var með geðklofa
taldi almenningur mikil tengsl á milli geðrask-
ana og ofbeldis. Í bresku rannsókninni höfðu
þessi tengsl minnkað í huga almennings
með tímanum en þau hurfu aldrei alveg.
Mikil umfjöllun í fjölmiðlum virðist því styrkja
fólk í trúnni á að fólk með geðsjúkdóma sé
hættulegt samfélaginu.
F
jölmiðlar móta að
mörgu leyti heimsmynd
okkar og trúverðugleiki
þeirra meðal almenn-
ings er almennt mik-
ill. Bæði fréttamiðlar
og afþreying hafa áhrif á þekkingu
almennings, skoðanir og gildismat.
Hvers konar áhrif og hversu mikil
fer oft eftir lífsreynslu fólks, félags-
mótun og bakgrunni. Þegar kemur
að þekkingu á geðsjúkdómum hefur
mikilvægi fjölmiðla verið staðfest.
Þeir eru ein helsta uppspretta þekk-
ingar fólks á geðröskunum, fyrir
utan eigin upplifun á sjúkdómnum.
Gallinn er sá að sú mynd sem fjöl-
miðlar draga upp af fólki með geð-
sjúkdóma er oft yfirborðskennd.
Algengustu staðalímyndirnar sem
fjölmiðlar draga upp af fólki með
geðraskanir eru hinn hættulegi,
snillingurinn, hetjan, fórnar lambið
og byrðin. Fólk með geðraskanir
mátti sæta fordómum og félags-
legri skömm löngu fyrir tíma fjöl-
miðla en nútímafjölmiðlar hafa hins
vegar gert birtingarmyndir þeirra
sýnilegri en nokkru sinni fyrr.
Glæpir tengdir við sjúkdóma
Meirihluti fjölmiðlaefnis, sem
hefur verið rannsakað með tilliti
til birtingarmynda geð raskana og
fólks með geðraskanir, er enskur
og bandarískur að uppruna. Við
Íslendingar sjáum ekki mikið af
erlendum dagblöðum en 60-70 pró-
sent þeirra kvikmynda og þess
sjónvarpsefnis sem við berjum
augum er á ensku og þar birtast
okkur ákveðnar staðalímyndir af
geðröskunum og fólki með geð-
raskanir.
Rannsóknir hafa sýnt fram á að
allar tegundir fjölmiðla sýna eða
gefa í skyn að fólk með geðrask-
anir sé ofbeldisfyllra en almennt
gerist. Hér verður einungis rætt
um kvikmyndir, sjónvarp og prent-
miðla en netið er nýr vettvangur
sem ekki er undanþeginn staðal-
ímyndum. Margir fræðimenn segja
að umfjöllun fjölmiðla sem hampa
tengslum fólks með geðraskanir og
ofbeldis sé ekki í takt við raunveru-
leikann og þeir kalla á rétt látari
umfjöllun.
Erlendis hafa verið gerðar fjöl-
margar rannsóknir á tengslum
umfjöllunar um geðraskanir í
fjölmiðlum og áhrifa á þeirra á
almenning. Rannsóknir á dagblaða-
greinum hafa leitt í ljós að í morð-
málum sé oft og iðulega tekið fram
ef meintur morðingi sé með geð-
röskun eða hafi dvalið á geðdeild og
þá oftast í fyrirsögn. Slíkar fyrir-
sagnir ýti undir hugmyndir um að
fólk með geðsjúkdóma fremji frek-
ar morð en aðrir og oftar en fólk
með aðra sjúkdóma eins og hjarta-
sjúkdóma eða flogaveiki.
Fjölmiðlar ýkja hættuna
Því verður ekki neitað að fólk með
geðraskanir beitir ofbeldi rétt eins
og fólk sem er ekki haldið geð-
röskunum. Rannsóknir höfðu lengi
bent til þess að það væru engin
tengsl á milli geðraskana og ofbeld-
is en nýjustu rannsóknir sýna að
um einhver tengsl er að ræða þó
þau séu ekki mikil.
Rannsóknir í nokkrum löndum á
einstaklingum með geðklofa hafa
sýnt að þeir eru örlítið líklegri til
þess að beita ofbeldi en almenning-
ur en hlutfallið hækkaði ef einstak-
lingarnir áttu við áfengisvanda að
etja. Tengsl annarra tegunda geð-
raskana og ofbeldis hafa ekki verið
jafnmikið rannsökuð og tengslin
við geðklofa en komið hefur í ljós
fólk með geðhvarfasýki og þung-
lyndi beitir líka örlítið oftar ofbeldi
en þeir sem ekki eru haldnir þess-
um geðröskunum. Oftast beinist
ofbeldið að fjölskyldumeðlimum og
tengist sjaldan morðmálum.
86% gerenda ekki með geðröskun
Það er athyglisvert, sé tekið tillit
til þess að fólk með geðklofa virðist
af tölum vera líklegast til að beita
alvarlegu ofbeldi, að þá er frekar
lítil hætta á að það fremji morð. Í
Bretlandi var gerð rannsókn á því
hversu algengt væri að fólk með
geðraskanir fremdu morð. Skoð-
uð voru 718 morðtilfelli sem náðu
yfir 18 mánaða tímabil en af þeim
Geðraskanir, glæpir og fjölmiðlar
Ótrúlega oft tengja fjölmiðlar saman geðraskanir og glæpi eða ofbeldi. Þeir ýkja orsakatengslin, fara rangt með einkenni
sjúkdóma og blanda saman og búa jafnvel til nýjar raskanir. Fjölmiðlar eiga þátt í því að ýta undir fordóma og félagslega
skömm fólks með geðraskanir, sem aftur dregur úr lífsgæðum þeirra. Þetta er niðurstaða greinar Unnar H. Jóhannsdóttur.
VILJA EKKI NÁGRANNA MEÐ GEÐSJÚKDÓMA
33%
50%
20%
10%
landsmanna telur að fólk með þunglyndiseinkenni
eigi ekki að gegna opinberum stöðum
landsmanna telur að fólk með geðklofa eigi ekki
að gegna opinberum stöðum
landsmanna vilja helst ekki vera nágrannar fólks
með geðklofa
landsmanna vilja ekki eiga þunglynda nágranna
hluta þeirra sem væru með geð-
raskanir. Aðrar nýlegar rannsókn-
ir víða um heim hafa sýnt svipaðar
niður stöður.
Forvarnir gegn fordómum
Það er til mikils að vinna fyrir
fólk með geðraskanir að fjöl-
miðlar dragi upp raunsanna mynd
af lífi þeirra og sýni nákvæmni og
vönduð vinnubrögð líkt og lögð er
áhersla á í þriðju grein siðareglna
íslenskra blaðamanna. Þeir gætu
verið í fremstu víglínu til þess að
vinna gegn fordómum og félagslegri
skömm í garð fólks með geð raskanir.
Hér á landi eru miklir fordóm-
ar gagnvart fólki með geðraskan-
ir sem og félagsleg skömm. Fjöl-
miðlar eiga sinn þátt í því, erlendir
ekkert síður en íslenskir. Hver þarf
að líta í eigin barm. Í niðurstöðum
alþjóðlegrar rannsóknar: Fordóm-
ar í alþjóðlegu samhengi. Viðhorf
Íslendinga til geðrænna vandamála,
sem út kom árið 2009 kom í ljós að
þriðjungur landsmanna telur að fólk
með þunglyndis einkenni eigi ekki að
gegna opinberum stöðum og tæplega
helmingur telur það sama um fólk
með geðklofa.
Þá eru um 20 prósent landsmanna
ófúsir að vera nágrannar fólks með
geðklofa, 10 prósent þunglyndra en
aðeins 3,7 prósent þeirra sem væru
með astma. Þetta endur speglar
það sem kemur fram í nýlegri
skýrslu Öryrkjabandalagsins: Lífs-
kjör og hagir öryrkja, af upplifun
fólks með geðraskanir en 56 pró-
sent þeirra fundu fyrir fordómum
vegna geðröskunarinnar á meðan
29 prósent fundu fyrir fordómum
vegna hjarta- eða lungnasjúkdóma.
Á hverjum tíma er talið að 22-24 pró-
sent íslensku þjóðarinnar glími við
geðröskun. Fordómar og félagsleg
skömm gera þeim erfiðara fyrir að
takast á við sjúkdóminn. Það er því
mikilvægt að fjölmiðlafólk fræðist
um geðraskanir, sé gagnrýnið á
staðalímyndir og síðast en ekki síst
sanngjarnt í umfjöllun sinni um geð-
raskanir og fólk með geð raskanir.
Geðsjúkir morðingjar sem búa yfir yfirnáttúrulegum hæfileikum
Full lítil mynd. Getur mynd-
vinnslan tékkað á henni og
athugað hvort hún sleppur?
FRAMHALD Á SÍÐU 36
➜ Ranghugmyndir Líkt og
prentmiðlar eru kvikmyndir og
sjónvarpsefni líka uppfull af rang-
hugmyndum um geðraskanir og
fólk með geðraskanir. Rannsóknir
sýna að um 6-20 sinnum fleiri
persónur með geðröskun sýna
ofbeldisfulla hegðun á besta tíma
í sjónvarpi í Bandaríkjunum en
fólk með geðraskanir gerir.
➜ Engilsaxnesk
áhrif Milli sextíu
og sjötíu prósent
af því sjónvarps-
og kvikmyndaefni
sem við Íslend-
ingar sjáum eru
engilsaxneskt og
við verðum fyrir
áhrifum af því.
➜ Skipulagðir og greindir
Hinir geðsjúku morðingjar sjón-
varps- og kvikmyndaefnis eiga
það flestir sameiginlegt að búa
yfir yfirnáttúrulegum hæfileikum,
greind, skipulagi og hefndar-
þorsta, svo eitthvað sé nefnt, auk
þess að vera samviskulausir og
gjörsamlega vonlausir þjóðfélags-
þegnar.
➜ Ónákvæm lýsing Geðlæknirinn Otto F. Wahl
hefur rannsakað birtingarmyndir í kvikmyndum og
hefur þetta um þær að segja: „… birtingarmyndirnar
eru mjög ónákvæmar og í kvikmyndum er dregin
upp sú mynd að fólk með geðraskanir sé öðruvísi,
hættulegt eða hlægilegt. Þeir misnota eða nota
hugtök innan geðlæknisfræðinnar á yfirborðslegan
hátt. … þetta hefur margvísleg áhrif á líf fólks með
geðraskanir, meðal annars vegna þess hvernig aðrir
koma fram við það.“