Fréttablaðið - 14.05.2011, Blaðsíða 38

14. maí 2011 LAUGARDAGUR38
S
att best að segja hafði ég
ekki hugleitt þessi mál
þar að ráði áður en ég
var beðinn um að líta á
aðstæður að Sogni. Það
sárvantaði lækni á staðinn og ég
hafði nóg annað að gera og fannst
ekki árennilegt að bæta þessu
á mig. Þegar ég hins vegar sá
aðstæður þessara sjúklinga, sem
margir hverjir höfðu átt ömurlega
ævi þá rann mér það svo til rifja að
ég átti erfitt með að biðjast undan
starfinu. Sumir höfðu dvalist ára-
tugum saman í fangelsum jafnvel
fjarri ættingjum og fósturjörð í
einangrunarklefum geðsjúkra-
húsa í Noregi og Svíþjóð, en þang-
að höfðu geðsjúkir afbrotamenn
verið sendir áður en Sogn kom til,“
segir Grétar Sigurbergsson geð-
læknir sem var fyrsti yfirlæknir
á réttargeðdeildinni á Sogni sem
var opnuð árið 1992.
Grétar bendir á að í hegningar-
lögum standi að geðsjúkir afbrota-
menn eigi að vistast á „á viðeig-
andi stofnun.“ Svo hafi ekki verið.
„Geðsjúkir glæpamenn höfðu
fengið ákaflega einkennilega með-
ferð. Það var langt frá því auðvelt
að fá stjórnvöld til þess að skilja að
það yrði að meðhöndla þá öðruvísi
en venjulega glæpamenn. Sumir
höfðu verið sendir í fangelsi, jafn-
vel þótt þeir hefðu verið sýknað-
ir af refsikröfu. Aðrir höfðu verið
innilokaðir miklu lengur en þau
sextán ár sem er hámarksrefsins
fyrir morð hér á landi, jafnvel þótt
þeir hefðu engan drepið. Það tók
langan tíma að koma þessu í þolan-
legt horf og enn tel ég að við eigum
langt í land í þessum efnum.“
Óðir ekki dæmdir til útlegðar
Grétar segir að þegar fólk sé dæmt
ósakhæft þá feli það í sér að fólkið
sé geðsjúkt og geðsjúka einstak-
linga megi ekki setja í fangelsi
eins og annað fólk fyrir sín afbrot.
„Um þetta vitna mjög gömul lög í
Vestrænum löndum og finnast hjá
okkur til dæmis í Jónsbók. Geð-
veikt fólk, þeir sem þá voru nefndir
óðir, sem braut af sér var til dæmis
ekki dæmt til útlegðar eða skógar-
göngu. Samkvæmt fornum lögum
átti að færa það frændum, það er
að segja fjölskyldu sinni, til vörslu.
Menn gerðu sér því þegar til
forna grein fyrir því, að við viss-
ar kringumstæður væri geðtruflað
fólk ekki ábyrgt gerða sinna og að
refsing væri þá hvorki mannúðleg,
viðeigandi né rökrétt,“ segir Grét-
ar sem hefur oft þurft að úrskurða
hvort glæpamenn eru haldnir geð-
röskun eður ei.
„Mad“ eða „bad“
„Það má segja að það sem við rétt-
argeðlæknar gerum, ef við slettum
á ensku, sé að úrskurða hvort fólk
sé „mad“ eða „bad“ en þar er stór
munur á. Í flóknari tilfellum kann
hvort tveggja að eiga við. Spurn-
ingin er hvort fólk fremji glæpi,
jafnvel alvarlega og síendurtekna,
vegna þess að það er slæmt eða
geri það vegna þess að það er veikt
á geði. Heyri, svo dæmi sé tekið,
raddir sem skipa því að fram-
kvæma ákveðnar athafnir eins og
getur átt sér stað í geðrofi. Sem
betur fer gerist það afar sjaldan,“
segir Grétar.
Geturðu lýst nánar einkennum
geðrofs? „Geðrof er íslenska orðið
yfir gríska hugtakið psychosis og
þýðir í stuttu máli að fólk missir
tengslin við raunveruleikann eða
mistúlkar hann og getur þá til
dæmis fundist að sótt sé að sér og
því þurfi það að bregðast til varn-
ar. Það skynjar kringumstæðurn-
ar öðruvísi en þær eru og þessu
ástandi fylgja gjarnan ofheyrnir.
Fólk með geðrof heyrir oft raddir
sem geta til dæmis sagt eitthvað
sem upphefur viðkomandi eða
niður lægir. Þessu fylgir að sjúk-
lingurinn mistúlkar orsakasam-
bönd og getur í kjölfarið farið að
væna blásaklausa aðila um að vilja
sér illt.“
Grétar segir að stundum telji
fólk, sem þjáist af geðrofi, að
einhverjar verur tali til sín og
þá gjarnan í skipandi tón. Hann
nefnir nokkurra áratuga gamalt
dæmi um hinn fræga Son of Sam,
sem taldi hundinn sinn tala til sín
og skipa sé að drepa ung pör, þar
sem þau voru í keleríi í bílum. „Í
kjölfarið greip skiljanlega um sig
mikil skelfing í New York þar sem
morðin áttu sér stað. Svona tilfelli
magna auðvitað upp neikvæðar
staðalímyndir og fordóma í garð
geðsjúkra en þau heyra til algerra
undantekninga.“
Grétar segir að almenningur
þurfi yfirleitt ekki að óttast fólk
með geðraskanir. „Almennt er
fólk með geðraskanir ekki hættu-
legra en annað fólk og það er
heldur ekkert samasemmerki á
milli ranghugmynda og ofbeldis,
nema síður sé. Það geta hins vegar
skapast kringumstæður þar sem
fólk með ranghugmyndir fær ekki
meðhöndlun við sínum sjúkdómi
og það getur brugðist illa við sé
því þröngvað til einhvers, eins og
að leggjast inn á geðdeild, eða það
telji sig vera í hættu.
Glæpamenn illa innrættir
Grétar segir að það sé í flestum til-
fellum auðvelt fyrir geðlækna að
átta sig á hvort glæpur er fram-
inn vegna geðveiki eða ekki. Þó
sé sú ekki ætíð raunin. „Þegar
vafi leikur á því í dómsmálum
eru geðlæknar kallaðir til og við
höfum mjög ákveðin viðmið sem
við vinnum eftir. Við metum hvort
viðkomandi hafi framið glæp eða
beitt ofbeldi út af geðröskun eða
ekki. Flestir sem fremja alvarlega
glæpi gera það af því að þeir eru
einfaldlega illa innrættir og/eða
samviskulausir, gjarnan sjálfmið-
aðir og sjálfsdýrkandi. Þeir hafa
þá ákveðna þörf á að stjórna og
ráða, með góðu eða illu.
Þetta mynstur sér maður oft
í ofbeldi karla gegn konum, til
dæmis þar sem heimilisofbeldi er
til staðar. Þeir sem eru gerendur í
slíkum málum hafa gjarnan mikið
óþol gagnvart allri höfnun og sjálf-
stæðri hugsun makans. Með ofbeldi
er viðkomandi að sýna vald sitt,“
segir Grétar og bendir á að tengsl
glæpa og geðraskana séu mun
minni en til dæmis tengsl glæpa
og kyns, en karlar eru miklu lík-
legri til að fremja alvarlegan glæp
en konur. Sömuleiðis sé líklegra að
glæpir fylgi áfengis- og vímuefna-
notkun en geðsjúkdómum. „Það er
afskaplega sjaldan um ævina sem
ég hef orðið hræddur við geðsjúkt
fólk. Mér hefur mun frekar staðið
stuggur af fíklum sem eru á ein-
hverjum vímuefnum.“
Aðstæður geðsjúkra
voru hrikalegar
Yfirleitt er óþarfi að óttast fólk með geðraskanir, segir Grétar Sigurbergs-
son, geðlæknir og réttargeðlæknir, en hann var fyrsti yfirlæknirinn á réttar-
geðdeildinni á Sogni þegar hún var stofnuð árið 1992.
GRÉTAR SIGURBERGSSON Aldagömul fordæmi eru fyrir því að geðsjúkir séu dæmdir ósakhæfir, bendir Grétar á. FRÉTTABLAÐIÐ/ANTON
Sumir höfðu verið sendir í fangelsi,
jafnvel þótt þeir hefðu verið
sýknaðir af refsikröfu.
G rétar var yfirgeðlæknir á Sogni frá árinu 1992, fyrir hvers konar afbrot voru sjúklingar á Sogni á starfstíma hans þar?
„Það voru sjö legurými fyrir sjö sjúklinga í einu en stundum voru
þeir átta. Flestir voru á deildinni fyrir morð. Þegar ég var þar voru
flestir greindir með geðklofasjúkdóm, einn með geðhvarfasýki og
einn var þroskahamlaður.“
En hverjar eru líkurnar á meðferð á ósakhæfu fólki, sem beitt
hefur aðra alvarlegu ofbeldi, skili árangri? „Ef þetta fólk fær
mannúðlega og læknisfræðilega rétta meðferð eru batahorfur
þess ekki síðri en þeirra geðsjúklinga sem ekki hafa framið alvar-
lega glæpi. Við þurfum samt að hafa hugfast, að þeir sem vistast á
Sogni hafa lent í margfaldri ógæfu. Í fyrsta lagi þeirri að fá alvar-
legan geðsjúkdóm, oftast í blóma lífsins. Í öðru lagi að hafa til
dæmis orðið mannsbani og í þriðja lagi að vera sviptir frelsi sínu í
ótakmarkaðan tíma. Það er hlutverk lækna og annarra meðferðar-
aðila að bæta úr þeim skaða sem slík ógæfa hefur haft í för með
sér og það er ekki létt verk.
Það sýndi sig, þegar ég var
við störf að Sogni, að sumt
fólk sem dvalið hafði á Sogni
náði bata tiltölulega fljótt,
þannig að samfélaginu staf-
aði ekki hætta af því. Það
er hins vegar flóknara mál
en hægt er að segja frá í
stuttu máli hvernig hægt
er að útskrifa einstakling
sem dæmdur hefur verið í
öryggis gæslu. Það þarf að
dæma viðkomandi úr henni
aftur. Hverjum sjúklingi
er skipaður svokallaður til-
sjónarmaður, sem er utanað-
komandi einstaklingur, og
hann getur óskað eftir því
árlega að málið verði endurskoðað eða tekið upp á ný fyrir dómi.
Fólk útskrifast kannski ekki í fyrstu tilraun, en ef til vill í annarri
eða þeirri þriðju.
Við lögðum mikla áherslu á að hverjum þeim sem útskrifaðist
yrði fylgt eftir með áframhaldandi meðferð eins og tíðkaðist á
sambærilegum stofnunum erlendis. En það var mjög erfitt að fá
fjármagn til þess að fylgja þessu fólki eftir þótt það væri margfalt
ódýrara en að hafa það inni á Sogni. Ef eitthvað vit á að vera í með-
ferð geðsjúkra afbrotamanna, verða menn að horfast í augu við
að slík meðferð er dýr og hlýtur ætíð að vera dýr í menningar-
samfélagi.
■ MEÐFERÐ GEÐSJÚKRA ER OG VERÐUR DÝR
FRAMHALD AF SÍÐU 34
RÉTTAGEÐDEILDIN AÐ SOGNI Flestir voru þar
fyrir morð þegar Grétar var þar læknir.
Batahorfur ósakhæfra geta verið góðar
VM-FÉLAG VÉLSTJÓRA OG MÁLMTÆKNIMANNA
Stórhöfða 25 - 110 Reykjavík - 575 9800 - www.vm.is
Nýgerður
kjarasamningur
VM-Félag vélstjóra og málmtæknimanna heldur
kynningarfundi vegna kjarasamnings VM og SA á
almenna markaðnum.
Önnur mál.

Þriðjudaginn 17. maí
Selfoss, kl. 20 á Hótel Selfoss.

Miðvikudagur 18. maí
Akureyri, kl. 20 á Skipagötu 14, 4 hæð.

Fimmtudagur 19. maí
Reyðarfjörður, kl. 20 á
Hótel Reyðarfirði.