Fréttablaðið - 03.09.2011, Blaðsíða 34

3. september 2011 LAUGARDAGUR34
S
ambíóin sýna þessa dag-
ana á kvikmyndadögum
í Kringlunni mynd leik-
stjórans Dougs Liman,
Fair Game, með þeim
Naomi Watts og Sean
Penn í aðalhlutverkum. Myndin
segir sögu Valerie Plame, fyrr-
verandi njósnara í leyniþjónustu
Bandaríkjanna, CIA, og eigin-
manns hennar Josephs (Joe) Wil-
son, sem gegndi meðal annars
stöðu sendiherra í bandarísku
utanríkisþjónustunni.
Í starfi sínu hjá CIA í upphafi
síðasta áratugar vann Plame
meðal annars að því að afla upp-
lýsinga um hvort Saddam Huss-
ein, einræðisherra í Írak, ætti
gereyðingarvopn eða stefndi að
því að smíða þau. Þegar CIA vildi
í febrúar 2002 sannreyna upplýs-
ingar sem borizt höfðu frá brezku
leyniþjónustunni um að Saddam
hefði reynt að kaupa úran frá Afr-
íkuríkinu Níger, kom sú hugmynd
upp (að sögn Plame hjá kollega
hennar) að fá Joe Wilson til að fara
til Níger og kanna málið, en hann
hafði starfað í sendiráði Banda-
ríkjanna í landinu og þekkti vel
til, auk þess sem hann hafði áður
verið CIA innan handar. Wilson lét
til leiðast og komst í stuttu máli að
þeirri niðurstöðu að ekkert væri
hæft í frásögninni; Írakar hefðu
ekki fengið neitt úran frá Níger.
Í stefnuræðu sinni á Bandaríkja-
þingi í janúar 2003 vitnaði George
W. Bush, sem rökstuddi þar af
hverju setja yrði Saddam úrslita-
kosti, engu að síður til upplýsing-
anna frá Bretum. Nokkrum vikum
síðar réðust Bandaríkjamenn og
bandamenn þeirra inn í Írak.
Leki í hefndarskyni
Joe Wilson gagnrýndi innrásina
harðlega. Í grein, sem hann skrif-
aði í New York Times í júlí undir
fyrirsögninni „Það sem ég fann
ekki í Níger“ átaldi Wilson Bush
fyrir að afvegaleiða þingið og
almenning með því að ýkja hætt-
una sem stafaði af Saddam.
Nokkrum dögum síðar var lífi
Valerie Plame snúið á hvolf. Í
Washington Post, sem kom inn
um lúguna að morgni dags, var
grein eftir dálkahöfundinn Robert
Novak um ferð Wilsons til Níger.
Þar var haft eftir tveimur „hátt
settum embættismönnum“ að Wil-
son hefði verið sendur til Níger
vegna þess að eiginkona hans, sem
starfaði hjá CIA, hefði stungið upp
á honum. Í greininni og fleiri frétt-
um sem fylgdu í kjölfarið var látið
líta út fyrir að Plame hefði notað
aðstöðu sína til að útvega manni
sínum verkefni. Staðreyndin var
þó sú að Wilson fékk ekki greitt
fyrir ferðina, heldur eingöngu end-
urgreiðslu á útlögðum kostnaði.
Staðhæfingin var
augljóslega sett fram
til að beina athyglinni
frá gagnrýni Wilsons
á Bush og draga úr trú-
verðugleika hans. Öllu
verra var að í grein-
inni nafngreindi Novak
Valerie Plame. Þar
með var hulunni svipt
af raunverulegu starfi
hennar, sem engir vinir
eða ættingjar vissu um
nema eiginmaðurinn og
foreldrar hennar.
„Ég var í svefnher-
berginu mínu snemma
morguns að lesa blað-
ið og í einu vetfangi
áttaði ég mig á því
að starfsferillinn var
ónýtur, fjölskylda mín
ekki örugg og tengilið-
ir mínir í hættu,“ sagði
Plame í viðtali við
brezka blaðið The Daily
Telegraph nýlega. „Mér
fannst eins og ég hefði verið lamin
í magann.“
Böndin bárust fljótlega að hátt
settum mönnum í Hvíta húsinu,
þeim Karl Rove, einum af ráð-
gjöfum Bush forseta, og I. Lewis
„Scooter“ Libby, starfsmanna-
stjóra Dicks Cheney
varaforseta. Joe Wil-
son sakaði stjórn Bush
um að hafa vísvitandi
brotið lög með því að
leka nafni CIA-njósn-
ara, í því skyni að koma
höggi á sig sem gagn-
rýnanda stjórnvalda.
Ekki litu þó allir
þannig á málið. Banda-
rískt samfélag var
klofið vegna deilna um
Íraksstríðið og hjónin
fengu líflátshótanir,
skemmdarverk voru
unnin á heimili þeirra
og fjölskyldan varð
jafnvel fyrir aðkasti á
almannafæri. Joe Wil-
son svaraði fyrir sig
fullum hálsi hvar sem
hann mögulega gat.
Það varð ekki til að
draga úr andúð stuðn-
ingsmanna stríðsins
á honum. Valerie var
hins vegar vön að láta lítið á sér
bera og var til að byrja með alger-
lega á móti því að taka slaginn.
Þetta olli spennu á milli hjónanna,
sem á endanum var næstum búin
að eyðileggja hjónabandið.
Persónulegi þátturinn
Í Fair Game eru þessum pers-
ónulega þætti gerð rækileg skil,
fremur en að rekja rannsóknirn-
ar, málaferlin og þingyfirheyrsl-
urnar sem fylgdu í kjölfar þess að
hulunni var svipt af starfi Plame.
Aðalleikararnir, Naomi Watts og
Sean Penn, lögðu mikið á sig til að
setja sig inn í aðstæður og tilfinn-
ingalíf hjónanna. Plame og Watts
hittust í mörg skipti og Penn dvaldi
í nokkra daga hjá þeim hjónum og
setti nákvæmlega á sig hvern-
ig Joe klæddi sig, talaði, gekk og
hreyfði sig, jafnvel hvernig gler-
augu og rakspíra hann notaði.
Myndin er ágætur vitnisburður
um þá réttlátu reiði, sem brunn-
ið hefur innra með þeim hjónum
í garð stjórnvalda sem stefndu
öryggi eigin njósnara í hættu í
pólitískum tilgangi. Söguþráður-
inn, að minnsta kosti fyrripart-
inn, er hins vegar að talsverðu
leyti byggður á ágizkunum, enda
er Plame enn bundin þeim þagn-
areiði sem hún sór þegar hún réði
sig til starfa hjá CIA.
Opinber rannsókn á lekanum
leiddi um síðir í ljós að upphaf-
legur heimildarmaður Novaks
var Richard Armitage, þáver-
andi aðstoðarutanríkisráðherra
Bandaríkjanna, og Karl Rove
staðfesti heimildirnar. Auk þeirra
höfðu Lewis Libby og Ari Fleisch-
er, þáverandi upplýsingafulltrúi
Hvíta hússins, komið því á fram-
færi við fréttamenn að kona Joes
Wilson ynni fyrir CIA. Libby við-
urkenndi að hafa sínar upplýsingar
frá varaforsetanum, Dick Cheney,
sem bar hins vegar við minnisleysi
í 72 skipti við yfirheyrslur.
Á endanum var höfðað opinbert
mál gegn Libby einum og ekki
vegna lekans sem slíks, heldur
fyrir að ljúga að rannsakendum
FBI og hindra framgang réttvís-
innar. Libby fékk 30 mánaða fang-
elsisdóm, 250 þúsund dala sekt
og var gert að sæta eftirliti í tvö
ár eftir að afplánun lyki. Hann
sat aldrei inni; Bush forseti nýtti
heimild sína til að aflétta fangels-
isvistinni, án þess þó að náða hann.
Einkamáli Wilson-hjónanna
gegn þeim Libby, Rove, Cheney og
Armitage var síðar vísað frá dómi.
Þau halda þó áfram baráttu fyrir
því að opinberir embættismenn
verði látnir standa ábyrgir gjörða
sinna.
Ég var í
svefnher-
berginu
mínu að lesa
blaðið ... mér
fannst eins
og ég hefði
verið lamin í
magann.
Njósnarinn sem var ýtt út í kuldann
Valerie Plame varð á einni nóttu nafntogaðasti njósnari CIA, þvert gegn vilja sínum. Hátt settir menn í stjórn George W. Bush
láku nafni hennar í fjölmiðla til að grafa undan trúverðugleika eiginmanns hennar sem hafði sakað Bush um ósannindi. Ólafur
Þ. Stephensen segir frá kvikmyndinni Fair Game, sem hefur verið gerð um sögu hjónanna, og kynnum sínum af aðalpersónunni.
SENDIHERRANN Sean Penn lagði sig
fram um að líkja eftir framkomu og tals-
máta Joes Wilson. NÁNAR Valerie Plame og Naomi Watts á tökustað Fair Game. Þær hittust oft þannig að Watts gæti kynnzt persónu sinni betur.
■ STJÓRNMÁLAFRÆÐINGURINN SEM REYNDIST VERA NJÓSNARI
Höfundur þessarar greinar er ekki alveg hlutlaus í afstöðu sinni
til umfjöllunarefnisins. Við Valerie Plame þekkjumst persónu-
lega, frá því að við vorum saman í námi í alþjóðastjórnmálum
við London School of Economics veturinn 1993-1994. Þá hafði
hún þegar verið í þjónustu CIA í nokkur ár, meðal annars í
sendiráði Bandaríkj anna í Aþenu. En njósnarar þurfa auðvitað
að mennta sig eins og aðrir.
Okkur skólafélögum hennar flaug að sjálfsögðu ekki í hug að
þessi stúlka með hófstilltu framkomuna, klassíska fatasmekkinn
og alveg hreint prýðilega þekkingu á alþjóðamálum gæti háls-
brotið mann með einu handtaki og væri gríðarlega hittin með
AK 47-riffli, eins og hún hefur síðar upplýst.
Við héldum góðu sambandi eftir að náminu lauk. Eftir
Lundúnadvölina flutti Valerie til Belgíu og stundaði fyrst nám við
Evrópuháskólann í Brugge þar sem hún tók aðra meistaragráðu
en fékk svo vinnu á Brussel-skrifstofu bandarísks olíumiðlunar-
fyrirtækis – eða það gaf nafnspjaldið sem hún lét mig einu sinni
hafa í Brussel til kynna.
Valerie flutti aftur heim til Bandaríkjanna og kynntist Joe
Wilson. Í nokkur ár skiptumst við á jólakortum og myndum af
stækkandi fjölskyldu; þau eignuðust tvíbura og fyrir átti Joe
annað sett. Þegar við hittumst í Washington 2001 var hún
nýlega farin að vinna aftur eftir að hafa verið heima hjá tvíbur-
unum í rúmlega ár og umræðuefnin snerust um foreldrahlut-
verkið og hvað það gæti verið snúið að eiga lítil börn og vera
um leið í krefjandi starfi sem útheimti mikil ferðalög. Þá vann
hún hjá litlu fjárfestingarfyrirtæki í Georgetown – hélt ég – og
gerði pólitískar áhættugreiningar á fjár-
festingarkostum. Sem er reyndar ekki svo
slæmt yfirvarp fyrir njósnara sem aflar
upplýsinga um útbreiðslu gereyðingar-
vopna.
Ég varð jafn gapandi hissa og
aðrir vinir hennar og kunningjar
sumarið 2003 þegar ég las fréttina
um að hulunni hefði verið svipt af
CIA-njósnaranum Valerie Plame og
Washington væri á öðrum endanum
vegna málsins.
Nokkru síðar reyndi ég að senda
henni tölvupóst en netfangið var
ekki lengur til. Svo reyndi ég að
hringja en númerið var ekki lengur
í notkun. Enda kemur fram í Fair
Game að hún hafi skipt fimm
sinnum um símanúmer, meðal
annars vegna líflátshótananna sem
dundu á henni og eiginmanninum
um tíma. Þau komust að lokum að
þeirri niðurstöðu að þeim væri ekki
vært í Washington og fluttu til Santa
Fe í Nýju Mexíkó.
Rúmu ári eftir afhjúpunina átti ég
erindi til Washington og hafði uppi á
Valerie í gegnum sameiginlegan kunningja.
Við hittumst í Georgetown og hún rakti
„Plamegate“-málið fyrir mér eins og
það blasti þá við henni. Samtalið var
ekki til frásagnar, enda hafði hún þá
ekki farið í nein viðtöl vegna málsins,
en í fullu samræmi við söguþráðinn
sem rakinn er í Fair Game.
Ég sleppti spurningunni sem
hafði óneitanlega hvarflað að mér
– þessari um bardagaþjálfunina
og AK 47-riffilinn – en var skemmt
þegar vinkona hennar er látin segja
í bíómyndinni þegar hún veit hvað
Valerie starfar raunverulega: „Áttu
byssu? Hefurðu drepið mann?“
Ég man hins vegar að hún
hnyklaði brýrnar og virtist ekki
mjög hrifin þegar ég sagði henni
að ég væri að fara að taka viðtal við
Richard Armitage, aðstoðarutanríkis-
ráðherra. Kannski grunaði hana það
sem þó kom ekki fram opinberlega
fyrr en tæpum tveimur árum síðar, að
Armitage var aðalheimildarmaðurinn fyrir
lekanum sem umturnaði lífi hennar.
„Áttu byssu? Hefurðu drepið mann?“
Hvernig spurningar vakna þegar í ljós kemur að gömul skólasystir er CIA-njósnari?
WILSON-HJÓNIN
Valerie og Joe við
frumsýningu Fair
Game í New York.