Morgunblaðið - 01.12.2008, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 1. DESEMBER 2008
Einar Sigurðsson.
Ólafur Þ. Stephensen.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Útlitsritstjóri:
Árni Jörgensen.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
Ísland fagnar ídag 90 ára af-mæli sem
sjálfstætt og full-
valda ríki. 1. des-
ember 1918 náðist í
raun mun stærri áfangi í sjálf-
stæðisbaráttunni en 17. júní
1944, sem þó er ævinlega
minnzt með meiri viðhöfn. Ís-
land hætti að vera heima-
stjórnarsvæði innan danska
ríkisins, álíka og Grænland og
Færeyjar eru nú, og varð sér-
stakt konungsríki með eigin
stjórn. Jón Magnússon var
fyrsti forsætisráðherra hins
fullvalda ríkis, en þjóðhöfðing-
inn var áfram Danakonungur.
Ísland varð fullvalda fyrir
réttum níutíu árum í þeim
skilningi að allar meiri háttar
ákvarðanir, sem vörðuðu hag
lands og þjóðar, voru nú teknar
af innlendum stjórnvöldum en
ekki erlendum.
Það er hægt að horfa á full-
veldishugtakið frá ólíkum hlið-
um. Í þröngum, lagalegum
skilningi eru ríki fullvalda ef
formlegar stjórnvaldsákvarð-
anir eru teknar af innlendum
stjórnvöldum. Í þeim skilningi
fer ekki á milli mála að Ísland
hefur haldið fullveldi sínu. Ef
notuð er víðtækari, pólitísk
skilgreining, þarf hins vegar að
skoða hvort stjórnvöld hafi
raunveruleg áhrif á innri mál
ríkisins. Hvort þau geti farið
sínu fram án tillits til þess, sem
gerist utan landamæranna og
þurfi ekki að virða neinar utan-
aðkomandi hömlur.
Í þessum síðarnefnda skiln-
ingi er í raun ekkert ríki heims
fullvalda í dag, nema þá
kannski lokað land eins og
Norður-Kórea. Þróunin í verzl-
un og viðskiptum, hern-
aðartækni, umhverfismálum,
samgöngum og fjármálum hef-
ur haft í för með sér að ekkert
ríki getur lengur farið sínu
fram án þess að taka tillit til al-
þjóðlegrar þróunar. Pólitískt
fullveldi hins unga íslenzka rík-
is (sem var kannski raunveru-
lega fyrir hendi 1. desember
1918 þegar Ísland var tiltölu-
lega einangrað land) fór til
dæmis fyrir lítið þegar Bretar
hernámu landið einn daginn í
maí 1940. Hafið verndaði okkur
ekki lengur frá skyndilegri inn-
rás.
Eftir seinna stríð hafa ís-
lenzk stjórnvöld tekið ótal
ákvarðanir, sem framselja
hluta hins formlega ríkisvalds
til alþjóðlegra stofnana eða
jafnvel annarra ríkja. Ísland
gerðist þátttakandi í alþjóðlegu
varnarbandalagi, þar sem vest-
ræn lýðræðisríki deildu örlög-
um sínum og afhenti erlendu
ríki umsjón með sjálfum vörn-
um landsins. Það var gert með
þjóðarhagsmuni fyrir augum.
Ísland hefur framselt vald til
alþjóðlegra dómstóla og marg-
víslegra annarra stofnana. Í
hinum þrönga, lagalega skiln-
ingi hefur ekkert af
þessu gengið á full-
veldi landsins af
því að ríkið tak-
markaði vald sitt af
fúsum og frjálsum
vilja og í samræmi við eigin
stjórnlög. En hin raunverulegu
áhrif íslenzkra stjórnvalda á
innri mál landsins hafa stöðugt
dvínað vegna hinnar alþjóðlegu
þróunar.
Með gerð samningsins um
Evrópska efnahagssvæðið var
umboð til að setja lög um víð-
tækt svið íslenzks samfélags
framselt til stofnana Evrópu-
sambandsins, án þess að Ísland
hafi sjálft nokkra raunverulega
möguleika á að hafa áhrif á
samningu löggjafarinnar.
Hin pólitíska fullveldis-
skerðing hefur ágerzt. Al-
þjóðleg bankakreppa, sem skall
á Íslandi með fullum þunga,
hefur takmarkað mjög svigrúm
íslenzkra stjórnvalda til að
taka sjálfstæðar ákvarðanir.
Efnahags- og peningamála-
stefnunni er nú að hluta til
stjórnað frá Washington, þar
sem Alþjóðagjaldeyris-
sjóðurinn hefur aðsetur sitt.
Færa má rök fyrir því að
áherzlan á að viðhalda sjálf-
stæðum gjaldmiðli, í þágu mis-
skilins efnahagslegs sjálfræðis,
hafi komið okkur í þessa
þröngu stöðu. Eða bætir staða
krónunnar í dag raunverulega
möguleika íslenzkra stjórn-
valda til að vinna að hag lands
og þjóðar?
Búast má við að í dag verði
einhverjir til að vara við því að
Ísland gangi í Evrópusam-
bandið, vegna þess að með því
glatist fullveldið, sem svo hart
var barizt fyrir að fá fyrir níu-
tíu árum.
Út frá formlegu fullveldis-
skilgreiningunni verður Ísland
auðvitað áfram fullvalda ríki
þótt það gangi í ESB, rétt eins
og önnur aðildarríki sambands-
ins, sem af fúsum og frjálsum
vilja hafa deilt fullveldi sínum
með öðrum.
Í hinum pólitíska skilningi
myndi fullveldið hins vegar
aukast við inngöngu í ESB. Ís-
land fengi raunveruleg áhrif á
ESB-löggjöfina og ýmsar aðrar
ákvarðanir, sem snerta hags-
muni lands og þjóðar. Við
fengjum gjaldmiðil, sem gerði
efnahagslífið ekki eins háð
utanaðkomandi sveiflum og
myndi frelsa almenning af
klafa hárra vaxta og verðtrygg-
ingar. Við yrðum aðili að
bandalagi, sem vestræn lýð-
ræðisríki hafa gert með sér til
að endurheimta hluta þess póli-
tíska fullveldis, sem alþjóðleg
þróun hefur svipt þau.
Framundan er næsti áfangi í
sjálfstæðisbaráttu Íslendinga.
Það skiptir máli að láta ekki
gamlar kreddur og klisjur um
afsal fullveldis standa í vegi
fyrir skynsamlegum ákvörð-
unum um hag lands og þjóðar.
Framundan er næsti
áfangi í sjálfstæðis-
baráttu Íslendinga}
Fullveldi í 90 ár
I
nn um bréfalúguna hjá mér var stungið
auglýsingu núna rétt fyrir helgina. Svo
sem ekkert óvenjulegt við hana á þess-
um árstíma. Eflaust hefði hún ratað í
pappírshauginn án þess að ég hefði
veitt henni nokkra athygli ef ég hefði ekki rekið
augun í orðið „jólalán“ rétt í þann veg er ég lok-
aði útidyrahurðinni á eftir mér á leiðinni út í
morgunkulið. Þessi auglýsing var töluvert í
umræðunni í gær og ekki að ástæðulausu.
Orðið „jólalán“ er vitaskuld umhugsunarefni
á tímum sem þessum. Hvað er annars „jóla-
lán“? Er það lán til þess að fólk, sem ekki hefur
efni á miklum fjárútlátum fyrir jólin, geti eytt
eins og þeir sem efnin hafa? Lán fyrir jólaút-
gjöldum sem fólk getur síðan verið að greiða af
fram að páskum eða lengur? Svo mikið er víst
að þetta er ekki tilboð til aðþrengdrar þjóðar á
krepputímum um að fá jólafötin, jólatréð og skrautið lánað
gegn því að skila því í góðu standi strax og jólin eru búin.
Nei, þetta er tilboð um að viðhalda því neyslustigi sem
þjóðin almennt er komin í þrot yfir; neyslustigi þar sem
stöðugt er verið að njóta þess sem ekki er búið að vinna
sér inn fyrir – njóta hluta sem vísast er ekki einu sinni þörf
fyrir.
Edward Bernays, sem talinn er vera frumkvöðull á sviði
almannatengsla í heiminum, er líklega sá maður sem
mesta ábyrgð ber á þeirri neysluhyggju er einkenndi 20.
öldina og nú upphaf þeirrar 21. Upp úr kreppunni miklu í
Bandaríkjunum setti hann fram hugmyndir í þá veru að
fyrirmyndarsamfélagið byggðist á því að stór-
fyrirtæki virkjuðu óæskilega og jafnvel hættu-
lega orku er byggi í hugskoti sauðsvarts al-
múgans með því að beina henni í tiltekinn
farveg með efnahagslegan ávinning í huga.
Bernays gerði ráð fyrir því að stýra almenn-
ingi með því að láta fjöldaframleiðslu stórfyr-
irtækja fullnægja óskilgreindum og tilvilj-
anakenndum þrám fólks og tryggja
fyrirtækjunum um leið stöðugan markað fyrir
framleiðsluvöru sína.
Og því rifja ég þetta hér upp. Jú, vegna þess
að hugmyndafræði þessa manns, sem margir
álíta hafa verið einn mesta áhrifavald í mótun
samfélags nútímans, grundvallaðist á afar
vafasamri innrætingu. Innrætingu sem varð til
þess að fólk taldi sig ekki geta komist af án til-
tekinna hluta. Hann umbylti m.ö.o. samfélagi
sem fyrst og fremst byggðist upp á þeirri hugsun að
mannskepnunni dygði að fullnægja þörfum sínum og bjó
til samfélag þar sem allir töldu sig þurfa, eða jafnvel eiga
rétt á, að fullnægja þrám sínum. Og allt var þetta gert til
að fóðra vasa þeirra sem voru með hann í vinnu; vasa iðn-
jöfra þess tíma.
Hvernig væri nú að njóta bara þess sem við þegar eig-
um þessi jólin. Fullnægja þörfum okkar en eiga þrárnar
áfram og gera um leið uppreisn gegn hugmyndafræði
Bernays. Hver vill njóta jóla sem ekki er innstæða fyrir?
Hver vill fá jólagjöf sem ástvinir þurfa að steypa sér í
skuldir til að færa manni? fbi@mbl.is
Fríða Björk
Ingvarsdóttir
Pistill
Þarfir og þrár á „jólalánum“
Ekkert óvænt þegar
síldin er annars vegar
FRÉTTASKÝRING
Eftir Ágúst Inga Jónsson
aij@mbl.is
E
inkennilegt segja skip-
stjórnarmenn um hegð-
an íslensku sumargots-
síldarinnar síðustu
haust. Áhugavert segja
fiskifræðingar um þennan fisk, sem
oft hefur þótt óútreiknanlegur og
brellinn. Í haust hefur síldin einkum
veiðst nálægt Stykkishólmi en nú síð-
ast við Njarðvík. Fyrir ekki svo mörg-
um árum mátti ganga að henni vísri
fyrir suðaustan land. Á Hornafirði og
öðrum höfnum eystra hafa verið
byggð mikil mannvirki til síld-
arvinnslu. Slíku er ekki til að dreifa við
Breiðafjörðinn.
Þegar síðustu áratugir eru skoðaðir
kemur í ljós að síldin er sjaldan lengi
með sama lögheimili.
Ferill íslensku sumargotssíldarinn-
ar er á margan hátt sérstakur. Hrygn-
ingartíminn í júlí og fram í byrjun ág-
úst er ekki algengur fyrir fiskstofna á
norðurslóðum. Snemma á vorin þegar
blóminn í hafinu byrjar heldur sumar-
gotssíldin í ætisleit. Hún étur mikið af
rauðátu og öðrum smádýrum, sem
hún leggst í af þunga og fitar sig mjög
hratt og einnig þroskast hratt hrogn
og svil.
Síðsumars, eftir hrygningu, heldur
hún áfram að éta mikið fram að þeim
tíma er átuframboðið minnkar. Í stað
þess að eltast við þá litlu fæðu sem til
staðar er hættir síldin að éta og heldur
á svæði þar sem hún finnur kaldari
sjó, seltuminni og þar sem oft er
minna um afræningja. Síldin er síðan
hreinlega í svelti frá því um þetta leyti
árs og fram á vor.
Fiskifræðingar hafa í áratugi fylgst
með hegðan síldarinnar og rifjar Þor-
steinn Sigurðsson upp að fyrir rúmum
60 árum er talið að síldin hafi haldið
sig djúpt út af vestanverðu landinu.
Veturna 1946-1948 voru miklar veiðar
stundaðar í Hvalfirði og var síldin á
þeim tíma blönduð íslenskri vorgots-
síld. Síldin hvarf þaðan jafn hratt og
hún birtist.
Á sjöunda áratugnum var mikil of-
veiði og lauk þeim með því að stofninn
hrundi. Árið 1975 hófust lítilsháttar
veiðar eftir veiðistopp. Þá var megnið
af stofninum í fjörunum við Hrollaugs-
eyjar, en árin þar á eftir gekk hún
austur úr. Á ákveðnu árabili, 1980-
1984, var hún mest inni á Austfjörðum,
en hóf þá að dreifa sér út fyrir firðina
og var mest veidd grunnt við Suðaust-
urland. Þaðan lá leiðin t.d. í Litladýpi
og á svæðið í kringum Hvalbak. Þar
var síldin í nokkur ár áður en hún
færði sig norður með Austfjörðum.
Töldu stofninn ofmetinn
Þegar komið var fram undir alda-
mót höfðu sumir sjómenn áhyggjur af
því að stofninn væri hruninn. Á sama
tíma bentu mælingar fiskifræðinga til
þess að svo væri alls ekki en hins veg-
ar væri hún dreifð víða. Aldrei slíku
vant töldu sjómenn þetta ofmat fræð-
inganna. Í ljós kom að vaxandi hluti
stofnsins hélt sig fyrir vestan land og
hófust veiðar þar í lok 10. áratugarins,
auk veiðanna sem áfram voru eystra.
Á árunum um og eftir aldamót
veiddist síld bæði austan og vestan við
landið en veiðiskipum var haldið sem
mest fyrir austan. Að því kom að veið-
arnar færðust nær alfarið vestur fyrir.
Í stað þess að stærsti hluti stofnsins
hefði vetursetu í Kolluál flutti hún sig
enn einu sinni um set veturinn 2006/
2007 og inn á Grundarfjörð. Þaðan lá
leiðin í haust á svæðið við Stykkishólm
og hefur síld fundist víðar við Breiða-
fjörð.
Þessi upprifjun, í fylgd með Þor-
steini Sigurðssyni fiskifræðingi, sýnir
að síðustu áratugina hefur síldin verið
að taka sig upp og hliðra sér til eftir
aðstæðum á hverjum tíma. „Það er
ekkert óvænt þegar síldin er annars
vegar,“ segir fiskifræðingurinn.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Síld úr Hvalfirði Drekkhlaðnir síldarbátar í Reykjavíkurhöfn árið 1948.
HEIMKYNNI síldarinnar eru í
Norður-Atlantshafi. Hér við land er
síld allt í kringum landið. Síldin er
uppsjávar- og miðsævisfiskur þótt
hún hrygni við botn. Aðalfæða síldar
eru rauðáta og skyldar tegundir.
Síldin étur einnig nokkuð af ljósátu
og marflóm.
Þrír síldarstofnar hafa fundist við
Ísland: tveir íslenskir (vor- og sum-
argotssíld) og norski vorgotssíld-
arstofninn. Íslenska sumargotssíldin
elst upp í flóum og fjörðum undan
Norðvestur-, Norður- og Austur-
landi til tveggja ára aldurs en á
þriðja ári gengur hún suður fyrir
land. Hún hrygnir fyrir sunnan og
vestan land. Norski síldarstofninn
sem farinn er að ganga aftur á Ís-
landsmið hrygnir við Vestur-Noreg.
Stofn íslensku vorgotssíldarinnar
hrundi á sjöunda áratugnum og hef-
ur ekki náð sér á strik
››SÍLDIN VÍÐA