Morgunblaðið - 01.12.2008, Blaðsíða 24

24 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 1. DESEMBER 2008
TRAUST þjóðar okkar er-
lendis hefur snarminnkað á und-
anförnum misserum. Fyrstir til
að hætta að treysta Íslandi og
Íslendingum voru alþjóðlegir
bankar sem starfað hafa með ís-
lenskum fyrirtækjum og stofn-
unum til margra áratuga. Í kjöl-
farið hafa fylgt stjórnvöld og
almenningur í mörgum mik-
ilvægustu viðskipta- og vinalöndum okkar. Hægt
er að útmála ýmsar ástæður fyrir þessum bresti,
ytri aðstæður og innri. Stórt séð er ástæðan fyrir
þverrandi trausti einföld, íslenska þjóðin eyddi um
efni fram og fór fram af fádæma kappi, græðgi og
skorti á auðmýkt. Niðurstaðan varð skuldsetning
sem alþjóðlegt fjármálakerfi trúði ekki að verð-
mætasköpun okkar stæði undir.
Hvernig er hægt að treysta okkur
ef við treystum ekki hvert öðru?
Flest bendir til þess að orðspor þjóðarinnar og
traust hennar í viðskiptum sé nú í sögulegu lág-
marki meðal viðskipta- og vinaþjóða okkar. Erfitt
er að gera þá kröfu til erlendra aðila að þeir treysti
okkur ef við treystum ekki hvert öðru.
Innanlands ríkir dæmalaust vantraust milli
helstu stofnana samfélagsins. Aðeins um 30% al-
mennings treysta stjórnvöldum. Stjórnvöld
treysta almenningi ekki nægilega til að halda hon-
um upplýstum um gang mála. Fjölmiðlarnir
treysta ekki stjórnvöldum og öfugt. Almenningur
treystir ekki fjölmiðlum og á móti óttast fjölmiðl-
arnir sem aldrei fyrr að missa viðskipti almenn-
ings. Viðskiptavinir bankanna treysta ekki bönk-
unum, sem á móti treysta hvorki viðskiptavinum
sínum né eigendum, ríkisvaldinu. Innan við 5%
þjóðarinnar treysta enn stjórn Seðlabankans og
formaður bankastjórnar Seðlabankans telur aug-
sýnilega að allir aðrir en hann hafi brugðist. Mikið
verk er augljóslega framundan við að byggja upp
traust á milli stofnana og einstaklinga samfélags-
ins.
Hvernig byggjum við á ný
traust í samfélagi okkar?
Litlu skilar að bölsótast út í allt og alla og kenna
öðrum um ógæfu vora. Fyrsta skrefið er óhjá-
kvæmilegt uppgjör við fortíðina. Hver og einn
verður að líta í eigin barm, átta sig á og gangast við
þeim mistökum sem hann hefur gert. Og við-
urkenna þau opinskátt. Slíkt uppgjör krefst hug-
rekkis en er nauðsynlegur grundvöllur upp-
byggilegra samskipta sem mun leiða af sér vaxandi
traust í samfélaginu. Sem dæmi um þetta má nefna
boðskipti stjórnvalda við almenning. Þau fara fyrst
að verða trúverðug þegar framkvæmdavaldið hef-
ur játað á sig mistök sem blasir við að gerð hafa
verið. Hvað bankana varðar voru mistökin einnig
fjölmörg. Ráðgjöf bankanna til viðskiptavina sinna
var að mörgu leyti meingölluð og byggð á kostu-
legu mati á stöðu og horfum krónunnar, svo eitt-
hvað sé nefnt. Áhersla bankanna á að koma sparn-
aði í peningamarkaðssjóði er einnig ámælisverð.
Hvað er svona erfitt við að viðurkenna þessi mis-
tök? Almenningur í landinu verður einnig að taka
til sín það sem hann á. Óhófleg eyðsla fjármögnuð
með lánsfé og lítill eða enginn sparnaður í góðæri
eru alvarleg mistök í persónulegum fjármálum.
Auðvitað á það ekki við um alla, en stór hluti al-
mennings tók þátt í góðærisruglinu af kappi.
Framundan er tímabil þar sem hroki, yfirlæti og
dramb verður að víkja fyrir auðmýkt og raunsæi í
samskiptum Íslendinga innbyrðis og við aðrar
þjóðir. Þá verður lögleysa að víkja fyrir virðingu
gagnvart réttarríkinu. Það má ekki gerast að þeir
sem gerst hafa sekir um lögbrot, hvort sem það
eru auðgunarbrot eða brot gegn valdstjórninni
komist upp með það.
Það er trú mín að því fyrr sem stjórnvöld ganga
á undan með góðu fordæmi og fara að auðsýna
auðmýkt, játa mistök sín og varða leiðina að lausn-
um fyrir fyrirtækin og fólkið í landinu, því fyrr
muni erlendar þjóðir fá á okkur traust á ný. Ríki á
ný traust á að stjórnvöld þekki leiðina út úr vand-
ræðunum munu fyrirtækin og fólkið fylgja á eftir.
Nýja Ísland mun rísa og raunverulegt góð-
ærisskeið hefjast, byggt á sönnum verðmætum og
öðrum gildum en græðgi og hroka.
Hvernig endurvinnum við traustið?
Karl Pétur Jónsson er stjórnmála-
fræðingur, MBA og framkvæmda-
stjóri GRD Consulting ehf.
Í FÁRINU hef
ég reynt að horfa
beint framan í hin
heiðskíru andlit
unga fólksins –
framtíðarinnar
sem er eina von
okkar um heið-
arlega þjóð á Ís-
landi.
Í fárinu hef ég á hinn bóginn
reynt að horfa fram hjá flöktandi
augnaráði hálfstálpaðra strengja-
brúða, drengjabrúðanna í bönkum
og gróðabraski gömlu skálkanna
sem stjórnað hafa öllu sukkinu á
bak við tjöldin.
Er búin að fylgjast með því hyski
sem stýrir för og afleiðingum
gjörða þess lengur en ég nenni að
muna. Man þó glöggt ýmsar rík-
isstjórnir og gjörðir þeirra og allt
hefur gróðabraskið verið með
þeirra vitund.
„Ránskjaravísitalan“
Til að nefna nokkur dæmi. Man
t.d. glöggt stöðvun launavísitölu
árið 1983 (Steingrímur Her-
mannsson forsætisr., Albert Guð-
mundsson fjármálar.) Man einnig
glöggt ummæli Steingríms um að
ekki væri tímabært að afnema
lánskjaravísitöluna að svo komnu,
en verðbólga yrði að vera undir
tveggja stafa tölu og þensla lítil –
annað gengi ekki. Samt hefur allt
það sullast þann veg áfram á
kostnað almennings, sem í sveita
síns andlitis borgar og borgar og
ekkert minnka skuldirnar.
Man einnig loforð sama manns
síðar um að þegar verðbólga væri
komin niður í eins stafs tölu yrði
reynt að endurskoða lánskjara-
vísitöluna (jafnvel afnema hana)
svo fremi bankarnir teldu sig geta
misst hana (líkleg saga!). Og aftur
tók Steingrímur við sem forsætis-
ráðherra 1990 og Jón Baldvin (ut-
anríkisr.) innanborðs. Þessir voru
góðir saman – ekki treystandi yfir
þveran þröskuld – þeir settu 24%
söluskatt á matvæli sem átti að
vera til bráðabirgða, ha, ha! Stein-
grímur þessi varð síðan seðla-
bankastjóri. Þó eru til reglur um
að sú stofnun eigi að vera sjálfstæð
og hlutlaus stofnun – óháð rík-
isstjórn á hverjum tíma. Af mat-
arskatti er það að frétta að það var
ekki fyrr en árið 2007 sem mat-
arskatturinn var loks lækkaður í
4%.
„Græðgisvæðing“
Að lokum aftur að fárinu.
Getum við ekki orðið sammála
um að þeir sem voru helstu ger-
endur í undanfara bankahruns og
græðgisvæðingar Íslendinga með
peningabraski – bygginga- og
kaupfári taki til eftir sig en láti
okkur hin lifa í friði? Við munum
greiða alla skatta sem á okkur
verða lagðir, eins og vanalega, en
þotukostnað og risnu aðra viljum
við alls ekki greiða.
Það er óréttlátt að grandvart,
samhaldssamt, ósekt fólk – hvað þá
blásaklaus ungmenni nútíðar og
framtíðar eigi að hirða upp skuldir
þeirra sem skaðanum ollu. Hindr-
um það með samtakamætti okkar.
Ísland lifi!
Elín G. Ólafsdóttir, kennari
og fv. borgarfulltrúi.
Góðu tíðindin
eru: ungt –
yngra – yngsta
fólkið
Framundan er tímabil þar
sem hroki, yfirlæti og
dramb verður að víkja
fyrir auðmýkt og raunsæi
í samskiptum Íslendinga innbyrðis
og við aðrar þjóðir. Þá verður lög-
leysa að víkja fyrir virðingu gagn-
vart réttarríkinu. Það má ekki ger-
ast að þeir sem gerst hafa sekir um
lögbrot ...
’
MÉR fannst borgarafundurinn
í heild sinni mjög góð hugmynd,
fólk fékk að koma saman, mynda
smá múgæsing og fá útrás á
stjórnmálamönnum sem eiga sér
einskis ills von. Auðvitað er fólk
reitt, það hefur tapað peningum
og þar sem peningar eru ákveð-
inn mælikvarði á lífsgæði þín, þá
mætti í rauninni segja að þú hafir
feilað á ákveðinn hátt.
Það er svo oft þannig að þegar maður tapar er
auðvelt að byrja að kenna öðrum um; þetta var
honum að kenna, þetta var henni að kenna og svo
framvegis. En í rauninni tel ég að þetta sé okkur
öllum að kenna, við hefðum ekki átt að vera svona
óvarkár með peningana okkar, við hefðum átt að
kanna hvað virkilega stæði á bak við alla þessa
sjóði og reikninga, spá aðeins í það, í staðinn fyrir
að kasta bara peningunum í bankann og segja:
Hérna, gerðu mig ríkari. Þú getur aldrei treyst
öðrum fullkomlega fyrir þínum hag nema þá
kannski móður þinni. Auðvitað er bankamönn-
unum um að kenna líka, þeir hefðu ekki átt að fara
svona með peninga fólksins, þeir hefðu átt að setja
Icesave og hvað það allt heitir í dótturfélög, eða
stjórnmálamennirnir, þeir hefðu aldrei átt að
leyfa bönkunum að verða svona stórir né tryggja
Icesave og í það minnsta að styrkja gjaldeyrisforð-
ann svo að allur innflutningur myndi ekki stöðvast
eins og nú er. Hvað seðlabankastjóra varðar þarf
nú varla að tala um það, hann er ekki starfi sínu
vaxinn, því miður. En það verður líka að taka
mark á því að við vorum að taka heimskuleg
bankalán, myntkörfulán og fleira í þeim dúr.
Skuldir heimilanna hafa aldrei verið hærri.
Að mínu mati ættum við að hætta að einblína á
það hverjum vandamálin eru að kenna, heldur
leysa þau og spyrja svo óþægilegu spurninganna,
kjósa og hvað það nú er sem fólkið vill, bara að við
tökum engar fljótfærnisákvarðanir blinduð af
reiði eða öðrum tilfinningum.
Merkilegasta spurningin þótti mér hins vegar
hvað ríkið hygðist gera ef fólk hætti að borga
íbúðalánin sín en neitaði að yfirgefa íbúðirnar.
Skyldu þeir ætla að bera það út? Þá rann það upp
fyrir mér, hverjir ættu að bera það út, miðað við
laun lögreglumanna hér á landi myndu lög-
reglumennirnir vera að bera sjálfa sig út og tel ég
að þeir myndi vera ófúsir til þess.
En við þessari spurningu vildi ég fá svar skýrt
og skorinort: Hvað myndi ríkisstjórnin gera ef
fólk einfaldlega hætti að borga lánin og taka þátt í
þessum sýrutrippi bankanna?
Það var þó einn ræðumaður sem mér fannst setja
svartan blett á þennan fund. Bleikklædda konan.
Hún var greinilega femínisti og maður skyldi
ætla að hún hefði stigið í pontu til þess að lýsa
óánægju með vandamálin sem við okkur blasa og
þá hægu úrlausn sem málsmeðferðin öll hefur
fengið. En þess í stað sýndi hún forsætisráðherra
ótrúlegan dónaskap, kallaði hann húsbóndahollan
apakött og annað verra.
Ég get ekki sagt að ég sé einlægur stuðnings-
maður forsætisráðherra, en fyrir öllu eru einhver
takmörk. Þessi bleikklædda kona getur ekki stað-
ið fyrir framan þjóðina alla og jafnvel útlenda fjöl-
miðla og stundað skítkast af þessu tagi.
En sú bleikklædda lét ekki þar við sitja heldur
kom því næst með alla femínistarulluna á einu
bretti: Geir segðu af þér (af því að þú ert karl) og
Ingibjörg taktu við (af því að þú ert kona) og þar
fram eftir götunum. Og ég sem hélt að efni fund-
arins hefði verið fjármálakreppan og óánægja
með vinnubrögð ríkisstjórnarinnar.
Hvers vegna þurfa femínistar ætíð að troða sín-
um málefnum að? Geta þeir ekki skilið að málið
snýst ekki um það hvort kona situr í stjórn eða
karl, það eru brýnni vandamál sem þarf að kljást
við, hvort sem karl eða kona á í hlut. Mitt mat er
að svona persónuárásir á forsætisráðherrann séu
með öllu ólíðandi, hvort sem manni finnst hann
hafa staðið sig vel eða illa, sér í lagi í beinni út-
sendingu.
Þessi bleikklædda kona hefði átt að halda sig
heima.
Borgarafundurinn og bleikklædda konan
Ísak Einar Rúnarsson, nemi.
ILLA upplýstur almenningur og pólitískir
andstæðingar Davíðs Oddssonar hafa beint
spjótum sínum að honum og Seðlabankanum
og Fjármálaeftirlitinu og kennt þeim um
bankahrunið og óöldina sem fylgdi í kjölfarið.
Davíð hafði hljótt um sig þar til 18. nóv-
ember þegar hann svarar fyrir sig og bendir á
að hann og bankinn hafi fyrir löngu bent á að
ekki væri allt með felldu hvað starfsemi bank-
anna varðaði. Það var einfaldlega ekki hlustað
á hann.
Hvers vegna aðhöfðust bankinn og Fjár-
málaeftirlitið ekkert? Það var einfaldlega ekki
á þeirra valdi að stöðva atburðarásina. Sú lög-
gjöf (EES) sem þetta athæfi bankanna byggð-
ist á, var á ábyrgð stjórnvalda. Fram-
kvæmdavaldið er í höndum ríkisstjórnarinnar
og hún brást ekki við.
Það eru stjórnmálamennirnir, sem komu
þessum kerfum á og létu það viðgangast að
þau væru misnotuð, sem bera ábyrgð á þessu.
Það eru stjórnmálamennirnir sem samþykktu
aðild að Evrópska efnahagssvæðinu (EES) og
vissu að þær skuldbindingar sem ríkið hafði
gengist undir vegna bankanna voru vaxnar því
yfir höfuð, sem brugðust ekki við.
Nú þegar bankarnir eru aftur komnir í eigu
ríkisins er því í lófa lagið að kippa þessum mál-
um í lag, ef vilji er til þess.
En mun það gera það, og ef ekki, hvers
vegna? Ætla menn e.t.v. að leggjast flatir fyrir
Evrópusambandinu? Var það kannske til þess
sem leikurinn var gerður?
Bankahrun og
fjármálakreppa –
heimatilbúið
vandamál?
Hermann Þórðarson, fyrrverandi
flugumferðarstjóri.
LENGI var ég þeirrar skoðunar að öll störf
væru jafn mikilvæg, þau væru hvert um sig hlekk-
ur í þeirri keðju sem atvinnulífið og þjóðfélagið
stendur saman af.
Nýlega varð mér þó ljóst að sum störf skipta
engu máli og eru nokkurs konar atvinnubótavinna
fyrir þá sem taka laun fyrir þau. Svo mikilvægt er
vinnuframlag verkamanna að hafi þeir í hyggju að
skipta um starf ber þeim að gefa vinnuveitanda sín-
um allt að þriggja mánaða fyrirvara þannig að
koma megi nýjum manni inn í starfið. Þetta á við
um flestar starfsstéttir og því minni menntunar
sem störfin krefjast því harðar er þessum fyrirvara
fylgt eftir. Þessi uppsagnarfrestur er gagnkvæmur
þannig að ef vinnuveitandi hyggst rifta vinnurétt-
arsambandi við starfsmann sinn þarf að veita sam-
bærilegan uppsagnarfrest. Virði aðilar ekki um-
ræddan uppsagnarfrest þurfa hinir brotlegu
almennt að bæta fyrir brot sín, vinnuveitandi með
greiðslu launa út uppsagnarfrest eða launþegi með
því að launum hans sé haldið eftir. Í flestum störf-
um skiptir það nefnilega máli hvort starfsmaðurinn
mætir í vinnuna eða ekki.
Þó hefur mér nú orðið ljóst að þetta á ekki við um
öll störf. Eftir að hafa skoðað þessi mál virðist vera
öfugt línulegt samhengi á milli mikilvægis starfa og
þeirrar miklu ábyrgðar sem þeim fylgir að mati
þeirra sjálfra sem sinna þeim. Oft á tíðum eru þetta
aðilar sem eru eiginlega bara áskrifendur að laun-
unum sínum sem eru þó alls ekkert skorin við nögl.
Það skiptir t.d. engu máli hvort kjörinn þingmaður
mætir í vinnuna eða ekki – nákvæmlega engu máli.
Þetta er alveg kristaltært í mínum huga.
Nýverið skildi formaður Framsóknarflokksins
eftir skilaboð um að hann væri hættur og farinn. Og
hann hefur ekki látið ná í sig síðan enda bætti hann
um betur með því að stinga sér til sólarlanda – á
fullum launum og það á tímum sem þessum. Sam-
flokksmaður hans hagaði sér á svipaðan hátt
nokkrum dögum áður.
Það sem vekur þó furðu mína er að þessir aðilar
eiga rétt á svokölluðum biðlaunum í allt að sex
mánuði og það þrátt fyrir að hafa stungið af úr
vinnunni. Í sjómannalögum er t.d. ákvæði um að
hagi menn sér svona þá megi hýrudraga þá enda
skiptir miklu máli að ekki verði hnökrar á að manna
skipið áður en það lætur úr höfn. Svo virðist sem
engin lög séu til staðar svo tryggt sé að þingmenn
sinni sínum skyldum hvað þetta varðar.
Lögin um þá eru smíðuð af þeim sjálfum og ein-
ungis til þess fallin að tryggja réttindi þeirra, rétt-
indi sem eru langt umfram þau réttindi sem sam-
borgarar þeirra þurfa að sætta sig við. Að
þingmenn skuli eiga rétt á margra mánaða launum
eftir að hafa stungið af úr vinnunni er fáheyrður fá-
ránleiki. Sá fáránleiki fellur samt sem áður nokkuð
vel inn í það spillingarkviksyndi sem Ísland er í
dag. Aldrei hefur spillingin verið augljósari en ein-
mitt nú eftir að ljóst er að yfirlaunaðar þyrnirósir
allra eftirlitsstofnana á Íslandi fá allar að sitja óá-
reittar í embættum sínum eftir að hafa keyrt þjóð-
ina í gjaldþrot. Svo geta þessar sömu þyrnirósir
bara stungið af þegar þær hafa lokið við að fela
sönnunargögnin um eigið klúður og þeim hentar að
hypja sig í burtu á fullum launum í uppsagnarfresti.
Hefði Ísland t.d. orðið meira gjaldþrota ef ekki
hefði verið starfandi Fjármálaeftirlit eða Seðla-
bankastjórn? Skipta þessi störf máli? Er hægt að
stigbreyta orðið gjaldþrota? Gjaldþrota – gjald-
þrotaðri – gjaldþrotastur!
Hættur – farinn
Örn Gunnlaugsson, atvinnurekandi.