Morgunblaðið - 24.09.2009, Blaðsíða 12

12 FréttirINNLENT
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. SEPTEMBER 2009
FRÉTTASKÝRING
Eftir Bergþóru Njálu Guðmundsdóttur
ben@mbl.is
KÖNNUN Hagsmunasamtaka heimilanna á
dögunum, þar sem fram kom að um 18% lands-
manna ná ekki endum saman og önnur 37% ráða
við útgjöld sín með naumindum, hefur vakið athygli
þótt kannski hafi hún ekki komið öllum á óvart.
Niðurstöðurnar eru í takt við könnun ASÍ sem birt
var í byrjun mánaðar þar sem 19% sögðust þurfa á
sérstökum úrræðum að halda til að standa í skilum.
Þá telur Seðlabanki Íslands 18-23% heimila vera
með hærri greiðslubyrði en þau ráða við.
Afleiðingarnar eru kröftugur samdráttur í
neyslu fólks eins og raunin hefur orðið hér á landi
en það þrengir að rekstrargrundvelli fyrirtækja,
sem aftur eykur atvinnuleysi og svo koll af kolli.
Seðlabankinn spáir um 20% samdrætti í einka-
neyslu á þessu ári, 4,5% á því næsta en árið 2011
gerir hann ráð fyrir að neyslan taki aftur lítillega
við sér, eða um 0,7%.
Þorvarður Tjörvi Ólafsson, hagfræðingur í
Seðlabankanum, segir þó að ekki muni allur þessi
samdráttur bitna á íslenskum fyrirtækjum. „Mjög
stór hluti af þessum samdrætti beinist út úr land-
inu, vegna þess að við hættum bæði að flytja inn
neysluvörur og fjárfestingarvörur,“ segir hann.
„Þegar gengið veikist hættum við að kaupa eins
mikið frá útlöndum og skiptum frekar yfir í inn-
lendar vörur eins og hægt er.“ Því sé einungis spáð
um 9% samdrætti í landsframleiðslu á þessu ári,
þrátt fyrir að neyslusamdrátturinn sé mun meiri.
Þegar fjárhagur fólks verður rýmri skilar það
sér þó ekki beint út í aukna neyslu enda gera spár
Seðlabankans ráð fyrir mjög hægum bata í einka-
neyslu. „Reynsla allra landa sem fara í gegnum
svona fjármálakreppu sýnir að þegar fjárhagur
heimilanna batnar fara þau að auka sparnað sinn.
Þau byggja upp forða til að vera betur undirbúin ef
annað áfall verður – þau verða varfærnari. Þannig
að jafnvel þótt okkur takist að byggja upp fjárhag
heimilanna á nýjan leik er ekki víst að það birtist í
einkaneysluaukningu nærri því strax.“
Nýtni góð fyrir sálina
Hagfræðin er þó aðeins ein hlið afleiðinga
knapps fjárhags landsmanna. Á sálfræðistofunni
Líf og sál finnur fólk fyrir aukinni ásókn í viðtöl
vegna kreppunnar. „Fólk mætir af því að það er
kvíðið og upplifir að tilveran sé svolítið strembin,“
segir Þórkatla Aðalsteinsdóttir sálfræðingur.
„Þetta er álag á hjónabönd, sérstaklega ef eitthvað
hefur verið að fyrir, því þá er barið í brestina. Auð-
vitað sjáum við líka að fólk er orðið flinkara að for-
gangsraða í sínu lífi og fókusinn er skýrari hjá
mörgum, bæði varðandi ástvini sína og hvernig má
komast af með sem minnstan tilkostnað.“
Knöpp kjör til langframa kalla á breyttan lífsstíl
að hennar sögn þar sem fólk ver frítíma sínum
öðruvísi og nýtir betur það sem það á. „Það hefur
auðvitað góð sálræn áhrif á manneskjuna til lengri
tíma að vera nýtin því mikil sóun og eyðsla gengur
nærri okkur sálrænt. Okkur líður vel þegar við eld-
um úr afgöngum eða gerum við saumsprettur á föt-
um.“
Langflestir finni þannig út úr því að sníða sér
stakk eftir vexti. „En ef við lifum við langvarandi
kvíða er það hreinlega mjög óhollt,“ segir Þórkatla.
„Sterkustu grunnþarfirnar sem við höfum eru að
vita að við höfum þak yfir höfuðið, mat á borðum og
að okkur verði ekki hafnað – að við fáum að tilheyra
samfélaginu og hópum þar, s.s. vinnuhópum og
vinahópum. Ef við búum við langvarandi óvissu um
hvað verður um okkur, hvar við munum búa, hvar
við munum vinna og hvernig við munum framfleyta
okkur getur það orðið alvarlegt heilsufarsvanda-
mál.“
Kreppt heimili verða
varkár og nýtin um sinn
Flestir sníða sér stakk eftir vexti en langvinn óvissa getur orsakað heilsubrest
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Neysla Fólk breytir forgangsröðun sinni og nýtir betur hlutina þegar þrengir að á heimilinu.
Stór áföll, á borð við hrunið síðastliðið haust,
leiða yfirleitt til mikilla breytinga á háttum okk-
ar, hugsanagangi og viðhorfi segir Þórkatla.
„Auðvitað breytir það okkur til langframa og við
erum þegar farin að sjá það.“
Sú breyting verður okkur bæði til góðs og ills
að hennar mati. „Ég held að það verði góð breyt-
ing í þá átt að við verðum kannski ekki jafn mik-
ið efnishyggjufólk – við munum rækta svolítið
heimspekinginn í okkur og aðra þætti sem við
höfum trassað, eins og að vera til staðar í núinu.
Ég hef á tilfinningunni að síðustu árin höfum við
verið á svakalegri þeysireið í stað þess að
staldra stöku sinnum við til að finna hvað okkur
þykir varið í, hvað okkur þykir vænt um og
kunna að njóta þess.“
Á hinn bóginn sé hætta á að fólk verði kvíðn-
ara og óöruggara. „Þá geta einhver frumskógar-
lögmál farið í gang sem eru okkur hreinlega ekki
sæmandi,“ segir Þórkatla. „Þá er ég t.d. að tala
um svarta atvinnustarfsemi og lesti eins og að
svíkjast um og skara eld að sinni köku.“
Þjóðin breytist upp á gott og vont
FRÉTTASKÝRING
Eftir Önund Pál Ragnarsson
onundur@mbl.is
ÁRLEG útgjöld ríkissjóðs vegna
bóta til þolenda ofbeldisglæpa, þar á
meðal kynferðisofbeldis, eru ríflega
100 milljónir króna, samkvæmt upp-
lýsingum frá bótanefnd.
Þórdís Elva Þorvaldsdóttir gagn-
rýnir í nýútkominni bók sinni, Á
mannamáli, að hámarksupphæð
miskabóta sem ríkissjóður ábyrgist,
600.000 krónur, sé föst tala sem fylgir
ekki verðlagi. Hún rýrni því að raun-
gildi eftir því sem árin líða og verðlag
hækkar.
Jafnræði glæpamanna verndað
Þannig sé þolendum kynferðis-
brota mismunað, enda stundum lítið
að sækja til brotamannsins sjálfs ef
dæmdar miskabætur eru umfram
þetta hámark. Á sama tíma sé jafn-
ræði gerendanna hins vegar verndað,
með því að gera þeim sömu refsingu
fyrir sama glæp.
Að sögn Halldórs Þ. Halldórs-
sonar, starfsmanns bótanefndar, er
um þriðjungur útgjaldanna til kom-
inn vegna kynferðisafbrota og flest
mál sem fara yfir hámarkið, sem ríkið
ábyrgist, eru í þeim brotaflokki. Í um
helmingi þeirra mála eru dæmdar
miskabætur yfir hámarkinu. Það gef-
ur því augaleið að til að afnema þá
mismunun sem Þórdís Elva bendir á,
þyrfti útgjaldaaukningu upp á fáeinar
milljónir á ári.
Á sama tíma og hinar rýrnandi
bótafjárhæðir eru gagnrýndar er ver-
ið að reyna að takmarka útgjöldin úr
bótasjóðnum enn frekar. Á síðast-
liðnu þingi voru samþykkt lög um að-
gerðir í ríkisfjármálum. Fram að því
hafði höfuðstóll bótakröfu þurft að
vera 100.000 krónur hið minnsta til að
veita rétt á greiðslu frá ríkinu.
Eftir breytinguna er lágmarkið
orðið 400.000 krónur. Samkvæmt
upplýsingum úr dómsmálaráðuneyt-
inu var það gert til að hindra útgjöld
vegna smámála á borð við slagsmál í
miðbænum um helgar. Það hafi verið
gert til að þurfa ekki að lækka há-
markið, sem á við í alvarlegri málum.
Nýleg dæmi eru þó til um miskabæt-
ur í kynferðisbrotamálum, sem ná
ekki hinu nýja lágmarki.
Lítil upphæð gæti afnumið mismunun
Morgunblaðið/ÞÖK
Nauðgun Kynferðislegt ofbeldi er
tekið fyrir í bókinni Á mannamáli.
 Þolendum kynferðisbrota er mismunað þar sem miskabætur, sem ríkið ábyrgist, fylgja ekki verðlagi
 Mismunun sem myndi kosta nokkrar milljónir á ári að afnema, en útgjöld úr bótasjóði voru skert í ár
Í Noregi eru mestu bætur, sem
þolandi kynferðisbrots getur átt
rétt á frá ríkinu, 45 milljónir ís-
lenskra króna, eða fertugföld ár-
leg lágmarksframfærsla. Í Sví-
þjóð er upphæðin 26 m.kr.
Í HNOTSKURN
»Í frumvarpi til laga umgreiðslu ríkissjóðs á bótum
til þolenda afbrota, sem lagt
var fyrir Alþingi árið 1995,
var upphaflega ákvæði um að
hámarksupphæðir skyldu
halda í við verðlag.
»Það er hliðstætt því semgerist í skaðabótalög-
unum. Þetta var hins vegar
tekið út við meðferð málsins á
Alþingi, enda þótti það of
kostnaðarsamt.
ÓLAFUR Ragn-
ar Grímsson, for-
seti Íslands, segir
í viðtali við
Bloomberg--
fréttastofuna, að
hvað sem segja
megi um íslensku
bankana hafi
þeir starfað inn-
an þeirra reglna, sem Evrópusam-
bandið hefur sett um banka- og
fjármálastarfsemi.
Ólafur Ragnar er í Bandaríkj-
unum og situr þar m.a. ráðstefnur
um orkumál, loftslagsmál og al-
þjóðamál. Í viðtali við Bloomberg-
sjónvarpsstöðina sagðist Ólafur
Ragnar vera þess fullviss, að Ísland
muni fljótlega ná sér upp úr þeirri
fjármálalægð, sem það væri nú í.
„Tilgangur ferðar minnar til
New York er meðal annars að
miðla alþjóðasamfélaginu af því
sem Ísland hefur lært með ærnum
tilkostnaði,“ hefur Bloomberg eftir
Ólafi.
Hann segir að fall íslensku við-
skiptabankanna þriggja hafi m.a.
stafað af því, að ekkert eftirlit var
með fjármálastarfsemi yfir landa-
mæri á Evrópska efnahagssvæðinu.
Forsetinn segir
bankana hafa
farið að reglum
Brenniboltasamband Íslands í sam-
vinnu við UNIFEM á Íslandi stend-
ur fyrir Íslandsmeistaramóti í
brennibolta laugardaginn 26. sept-
ember næstkomandi. Um það bil 90
konur eru skráðar til leiks á Ís-
landsmeistaramótið sem fer fram á
Klambratúni á milli kl. 14.00 og
17.00.
Þetta er líklega í fyrsta sinn sem
haldið er Íslandsmeistaramót í
brennibolta enda var íþróttin oftast
spiluð í bakgörðum og á skólalóð-
um þar til Brenniboltafélögin í
Hafnarfirði og Reykjavík voru
stofnuð í apríl á þessu ári. Síðan þá
hafa liðin staðið fyrir æfingum fyr-
ir konur tvisvar í viku og í kjölfarið
hafa sprottið upp brenniboltafélög
víða um land.
UNIFEM annast dómgæslu á
mótinu en allur ágóði mótsins renn-
ur til verkefna UNIFEM á Íslandi.
Konur í brennó
á Klambratúni
Reynsla annarra þjóða sýnir að þegar heim-
ilisbuddan fer að þyngjast á ný að lokinni
fjármálakreppu hneigist fólk fremur til
sparnaðar en að auka neyslu, sem aftur hæg-
ir á efnahagsbatanum. Langvarandi kvíði
vegna peningaáhyggna og atvinnuleysis er
beinlínis hættulegur heilsu manna.