Morgunblaðið - 24.09.2009, Blaðsíða 29

Umræðan 29
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. SEPTEMBER 2009
NÚ ÞEGAR tæp fimm ár eru liðin
frá markaðsvæðingu raforkukerf-
isins er áhugavert að líta um öxl og
skoða þróun raforkuverðs á smá-
sölumarkaði en láta raforkuverð til
stóriðju liggja milli hluta að þessu
sinni. Á almennum markaði selur
Landsvirkjun raforku eingöngu í
heildsölu til smásöluaðila sem aftur
selja raforkuna til endanotenda.
Landsvirkjun er í reynd eini aðilinn á
Íslandi sem á kerfisbundinn hátt
býður raforku í heildsölu. Keppinaut-
ar Landsvirkjunar vinna raforku fyr-
ir eigin sölufyrirtæki.
Ný raforkulög
Ný raforkulög tóku
að fullu gildi hinn 1. jan-
úar 2005. Lögin taka til
raforkuvinnslu, flutn-
ings, dreifingar og við-
skipta með raforku.
Markmið laganna er að
stuðla að þjóðhagslega
hagkvæmu raforku-
kerfi til eflingar at-
vinnulífi og byggð í
landinu. Þá segir jafn-
framt í 1. gr. laganna
„… að í því skyni skal:
Skapa forsendur fyrir
samkeppni í vinnslu og viðskiptum
með raforku, með þeim takmörk-
unum sem nauðsynlegar reynast
vegna öryggis raforkuafhendingar
og annarra almannahagsmuna …“
Lögin breyttu stöðu Landsvirkjunar
einkum með þrennum hætti. Í fyrsta
lagi kváðu lögin á um að stofnað yrði
sérstakt flutningsfyrirtæki sem ann-
ast raforkuflutning. Í öðru lagi var
afnumin skylda Landsvirkjunar til
að afhenda almenn-
ingsrafveitum orku og í
þriðja lagi var opnað
fyrir samkeppni í raf-
orkuvinnslu og sölu.
Samsetning raf-
magnsreiknings
kaupanda
Þegar meðalraforku-
reikningur enda-
notenda á smásölu-
markaði er skoðaður
kemur í ljós að hlutur
raforkuvinnslunnar er
33,4%, flutningskostn-
aður er 16,6%, dreifingarkostnaður
er 27,7%, hlutur smásölu er 4,1% og
virðisaukaskattur nemur 18,2%.
Einkaleyfishlutinn, þ.e. flutningur og
dreifing, tekur því til sín 44,3% og
samkeppnishlutinn 37,5%. Hlutur
flutnings og dreifingar skiptir því
meira máli en sjálft raforkuverðið í
samsetningu meðalraforkureiknings.
Landsvirkjun er eini vinnsluað-
ilinn á Íslandi sem birtir heildsölu-
verðskrá sína opinberlega. Það
ásamt hárri markaðshlutdeild fyr-
irtækisins á heildsölumarkaði gerir
það að verkum að með mikilli einföld-
un má segja að aðrir á markaðnum
verðleggi vöru sína út frá verðlagn-
ingu Landsvirkjunar á hverjum tíma.
Meðalverð í heildsölu Landsvirkj-
unar hefur lækkað að raungildi um
34% frá 1. janúar 2005 til dagsins í
dag. Þróunin sést glögglega á með-
fylgjandi mynd.
Lækkandi rafmagnsverð
Eftir Einar
Mathiesen
Einar Mathiesen
»Nú þegar tæp fimm
ár eru liðin frá
markaðsvæðingu raf-
orkukerfisins er áhuga-
vert að líta um öxl og
skoða þróun raforku-
verðs.
Höfundur er framkvæmdastjóri
orkusviðs Landsvirkjunar.
Útlit er fyrir að mun fleiri greinar
verði sóttar á þessu ári.
Kostnaður við landsaðgang árið
2008 (greiddur fyrir hrun krón-
unnar) var ekki hár miðað við þess-
ar tölur en þó vel yfir 100 milljónir
króna og stefndi í um tvöföldun ár-
ið 2009. En Landsbókasafn Íslands
– Háskólabókasafn, sem hefur um-
sjón með landsaðgangi, gat samið
um afslátt þannig að heildarkostn-
aðurinn 2009 varð innan við 200
milljónir.
Af þessu mætti álykta að bóka-
söfnum landsins ætti að vera í lófa
lagið að greiða fyrir landsaðgang-
inn. Því miður er raunin ekki sú
því þau þurfa að greiða fyrir mörg
nauðsynleg tímarit sem ekki eru í
landsaðgangi og verð þeirra hefur
að sjálfsögðu hækkað svipað og
þeirra sem sýnd eru í töflunni.
Söfnin hafa því orðið og munu
áfram þurfa að taka á sig aukin út-
gjöld og sársaukafullan niðurskurð
í áskriftum.
Innan menntamálaráðuneytis
fræðirit. Þar er einnig að finna rit
og upplýsingar sem allir geta nýtt
sér, til dæmis greinasafn Morg-
unblaðsins.
Í töflunni eru sýnd dæmi um
tímarit sem Veðurstofa Íslands og
háskólinn á Hólum í Hjaltadal
þurfa að hafa aðgang að en báðar
stofnanirnar nota mun fleiri tíma-
rit, einnig utan landsaðgangs. Það
á við um aðrar stofnanir og skóla.
Oftast eru tímarit seld bæði prent-
uð og rafræn og er lítill munur á
verði þótt aðeins rafræna útgáfan
sé keypt. Í töflunni er verð 15 er-
lendra vísindatímarita árið 2009
sýnt í evrum – eins og það er gefið
upp hjá útgefendum til bókasafna.
Verðið í íslenskum krónum er mið-
að við að evran kosti 181 krónu.
Til samanburðar kostaði evran 90
krónur hinn 11. sept. 2007 og hef-
ur verð þessara tímarita því tvö-
faldast á tveimur árum – tímaritin
15 hefðu þá kostað um 3,5 millj.
kr. en kosta nú frílega 7 millj. kr.
En þessi tímarit eru öll í lands-
aðgangi og kosta þar aðeins brot
af þessu verði.
Íslendingar hafa nýtt sér lands-
aðganginn mjög vel. Árið 2008
voru alls sóttar um 456.000 grein-
ar úr rafrænu tímaritasöfnunum.
Ef landsaðgangur væri ekki gætu
menn keypt einstakar greinar af
útgefendum. Verðið er yfirleitt um
25 USD fyrir hverja grein. Miðað
við verð dollarans 11. sept. sl.
(123,93 ÍSK/USD) hefðu 456.000
greinar kostað 1.412.802.000 kr. –
um hálfan annan milljarð króna.
fylgjandi töflu sést að
eins árs áskrift stofn-
unar að 10 tímaritum
kostar nær fimm millj-
ónir króna. Hvað kost-
ar þá sams konar
áskrift að 14.000 tíma-
ritum?
Landsaðgangur hófst
20. apríl 1999 þegar
menntamálaráðuneytið
samdi um aðgang allra
Íslendinga að al-
fræðiritinu Encyclo-
pædia Britannica. Aðrir
samningar um aðgang að gagna-
söfnum og vísindatímaritum fylgdu
í kjölfarið þótt erfitt reyndist í
fyrstu að telja útgefendur á að
veita heilli þjóð aðgang að ritum
þeirra; fyrir því voru ekki fordæmi.
En viðhorfið breyttist smám saman
og nú „vildu allir Lilju kveðið
hafa“. Nú er litið til þessa aðgangs
Íslendinga að stórum hluta helstu
vísindarita heims sem fyrirmyndar
um þjónustu við menntun, tækni og
vísindi. Til samanburðar má stofn-
un sem kaupir rafræn tímarit ekki
hafa aðgang að þeim opinn öðrum
en starfsmönnum viðkomandi stofn-
unar. Kostnaður og óþægindi vegna
slíkra takmarkana er ómældur.
Í landsaðgangi eru meira en
Á ÞESSU ári,
2009, hafa Íslend-
ingar greiðan aðgang
að meira en 14.000
vísindaritum, 12
gagnasöfnum og 500
rafbókum. Aðgang-
urinn er svonefndur
Landsaðgangur að
rafrænum tímaritum
og gagnasöfnum
(http://www.hvar.is)
og er opinn öllum landsmönnum
hvenær sem er og hvar sem þeir
eru á landinu, hafi þeir aðgang að
neti. Landsaðgangur byggist á
samningi milli Íslendinga og útgef-
enda fræðirita og tengds efnis víðs
vegar um heim og komst á fyrir til-
stuðlan bókasafna landsins og
menntamálaráðuneytis. Aðgang-
inum var komið á til að bæta að-
gang að upplýsingum og draga úr
útgjöldum vegna síhækkandi verðs
á tímaritum.
Þessi aðgangur er nú í hættu
vegna niðurskurðar á ríkisút-
gjöldum sem eru sjálfsagt nauðsyn-
leg viðbrögð við ástandinu í þjóð-
félaginu. En landsaðgangur er
okkur mjög hagkvæmur. Í með-
hefur stuðningur við verkefnið
verið góður og hefur ráðuneytið
greitt hluta kostnaðarins. Á þessu
ári studdi það verkefnið mynd-
arlega.
Ég treysti því að ríkisstjórnin
geti veitt þann stuðning sem þarf.
Að segja upp landsaðgangi eða
takmarka hann vegna fjárskorts
væri að spara aurinn en kasta
krónunni. Allir myndu tapa, ekki
síst íslenska ríkið sem byggir
framtíð sína á menntun og þekk-
ingu landsmanna. Erfitt yrði að
bjóða upp á fjarnám, meistara- og
doktorsnám hérlendis. Lands-
aðgangur er lífæð mennta, vísinda
og framfara. Hann tryggir jafn-
rétti þeirra sem vilja nema og
starfa annars staðar en á höf-
uðborgarsvæðinu. Landsaðgangur
er mikilvægur stuðningur við öfl-
uga byggð í öllum landshlutum.
Landsaðgangur að þekkingu
Eftir Guðrúnu
Pálsdóttur
Guðrún Pálsdóttir
» Árið 2008 voru sóttar
um 456.000 greinar
úr rafrænu tímarita-
söfnunum. Miðað við
gengi 11. sept. sl. hefðu
þær kostað um hálfan
annan milljarð króna.
Höfundur er bókasafns- og upplýs-
ingafræðingur við Veðurstofu Ís-
lands.
Tíu tímarit, flest í áskrift á Veðurstofu f. landsaðgang Evrur ísl.kónur
Nafn tímarits
Boundary - Layer Meteorology 3.936 712.416
Climate Dynamics 4.170 754.770
Climatic Change 3.984 721.104
Dynamics of Atmospheres and Oceans 1.316 238.196
Geophysical Journal International 1.718 310.958
Global and Planetary Change 1.811 327.791
Journal of the Atmospheric Sciences 690 124.890
Journal of Seismology 593 107.333
Journal of Volcanology and geothermal research 3.339 604.359
Tectonophysics 5.569 1.007.989
Samtals ef tímaritin eru keypt í stakri áskrift stofnunar 27.126 4.909.806
5 tímarit sem sérfr. í fiskeldis- og fiskalíffræði við Hólaskóla hafa birt greinar í
Aquaculture 4.544 822.464
Aquatic Ecology 595 107.695
Environmental Biology of Fishes 3.025 547.525
Evolutionary Ecology 3.040 550.240
Journal of Animal Ecology 924 167.244
Samtals ef tímaritin eru keypt í stakri áskrift stofnunar 12.128 2.195.168
SÍMTÖLUM í
Hjálparsíma Rauða
krossins, 1717, fjölgaði
upp í 70-80 símtöl að
meðaltali á dag eftir
hrun bankanna í fyrra,
þ.e. frá 45-55 símtölum
að meðaltali á dag fyr-
ir hrunið. Þangað til í
júlí tók Hjálparsíminn
við þessum gríðarlega
fjölda símtala dag
hvern og benti fólki á viðeigandi úr-
ræði við sínum vandamálum. Símtöl-
um í 1717 fækkaði niður tæplega 55-
60 símtöl að meðaltali á dag í júlí og
fyrstu vikuna í ágúst. Við Íslend-
ingar vorum heppin að fá gott veður
í sumar, það er ótrúlegt hvað sólin
getur létt lundina hjá fólki þrátt fyr-
ir þá erfiðleika sem steðja að ís-
lensku samfélagi. Þessi tala er þó
hærri en fyrir hrun, sem segir okkur
að þrátt fyrir sól á himni voru ekki
allir með sól í hjarta í sumar.
Nú hefur símtölum fjölgað aftur
og finna svarendur Hjálparsímans
fyrir meiri örvæntingu hjá fólki –
mikilli afkomuhræðslu og brotinni
sjálfsmynd (sem í sumum tilfellum
er vegna þess að viðkomandi telur
sig vera byrði á samfélaginu). Aðrir
kvíða fyrir komandi vetri í ljósi þess
að skattar eru sagðir hækka, þ.e.
helst fólk sem er í þeirri stöðu að það
ræður ekki við frekari skerðingar og
þá sérstaklega ekki vegna þeirra
hækkana sem það finnur fyrir nú
þegar – þ.e. hækkun lána, bensín- og
vöruverðs. Margir veigra sér við að
sækja sér aðstoðar hjá Fjölskyldu-
hjálpinni eða Mæðrastyrksnefnd, af
ótta við að einhver þekki þá þar.
Segir það vera niðurlægjandi að
geta ekki séð fyrir sér og sínum, fólk
sem er líkamlega hraust og hefur
alla tíð unnið fyrir sínu.
Að taka á móti þess konar símtöl-
um er mjög erfitt fyrir svarendur
1717 og í þessu árferði er erfitt að
benda á lausnir sem geta komið við-
komandi á þann stað í lífinu sem
hann kýs sjálfur að vera á. Flestum
sem hringja líður þó betur eftir að
hafa tjáð sig opinskátt um hversu
djúpur vandi þeirra er og fá hlut-
lausan aðila til þess að meta stöðuna
með þeim – jafnvel þó að útkoman sé
að viðkomandi verði að
leggja öll sín mál á borð
Ráðgjafarstofu heim-
ilanna í von um að fá að-
stoð við gerð nauða-
samninga. Þeir sem
hringja daglega í Hjálp-
arsímann í leit að stuðn-
ingi í gegnum andleg
eða líkamleg veikindi
eru í mörgum tilfellum
hvattir til þess að ein-
beita sér að sínum eigin
bata og jafnvel tak-
marka lestur eða áhorf
frétta yfir erfiðustu tíma sinna veik-
inda – til þess að halda í lífsviljann
og ná fram bata.
Sumarið hjá Hjálparsímanum
virðist hafa verið lognið á undan
storminum því nú virðist fólk sem er
bjartsýnt að eðlisfari vera að bugast
vegna ástandsins. Það er erfitt að
vera án vonar – það er erfitt að sjá
ekki ljósið við enda ganganna.
Starfsmenn og sjálfboðaliðar Hjálp-
arsíma Rauða krossins hvetja þó
fólk til þess að halda í vonina og leita
annaðhvort eftir upplýsingum hjá
1717 um úrræði við sínum vanda-
málum eða bara til þess að létta á
sér í trúnaði og einlægni við hlut-
lausan aðila. Hjálparsími Rauða
krossins, 1717, er gjaldfrjáls sími
sem er opinn allan sólahringinn all-
an ársins hring og það birtist ekki á
símreikningnum að hringt hafi verið
í 1717. Einkunnarorð 1717 eru hlut-
leysi, skilningur, nafnleysi og trún-
aður. Að lokum er vert að minna á að
samvera við sína nánustu skiptir
gríðarlega miklu máli til þess að
hlúa að sjálfinu – það eru margir
hlutir í lífinu sem eru ókeypis, nú er
tíminn til þess að nýta þá til hins ýtr-
asta.
Lognið á undan
storminum?
Eftir Fjólu Ein-
arsdóttur
Fjóla Einarsdóttir
» Símtölum í 1717 hef-
ur fjölgað eftir sum-
arfrí, fólk er orðin ör-
væntingarfyllra og
margir við það að missa
vonina um að ástandið
muni lagast.
Höfundur er verkefnisstjóri Hjálp-
arsíma Rauða krossins, 1717.