Saga - 1982, Side 96

94
HELGIÞORLÁKSSON
rich Boden bendir og á að goðar urðu fáir og miklu æðri
bændum.83
Meginskýringin á árangri Sighvats er vafalaust sú að hann naut
öflugs stuðnings Sigurðar Ormssonar og þar með Ásbirninga og
Svínfellinga með mægðum og vináttu við þá og Haukdæli og átti
auk þess bakhjarl í bræðrum sínum.84 Gegn þessu afli stórgoða-
ætta hefur stórbændum ekki gagnað að rísa. Þorvarður Þórarins-
son var hins vegar vinafár um 1250 enda höfðu stórgoðaættir
borist á banaspjót síðan um 1200 og mjög týnt tölunni. Samheldni
þeirra sem gætti svo oft á 12. öld, ekki síst í tíð Jóns Loftssonar,
var horfin, enda e.t.v. ekki eins brýn þar sem bændur höfðu verið
kúgaðir viðast hvar og vorþing afnumin. Þorvarður stóð uppi
einn að kalla, átti öflugan keppinaut, Þorgils skarða, og var því
mjög háður samþykki bænda.
í grein minni frá 1979 benti ég á að Eyfirðingar hefðu öðrum
fremur verið harðsnúnir á 13. og 14. öld í samskiptum við yfirvöld
sem þeir töldu óæskileg og vildi ég skýra þetta með því að stórbýli
í sjálfseign hefðu verið fleiri þar í héraði en í öðrum sem um væri
kunnugt.85 Auðugir sjálfseignarbændur í Eyjafirði á 12. öld gátu
látið til sín taka á vorþingi, vafalitið ekki síst um 1185 þegar sex
menn fóru með goðorð eða goðorðshluta í Eyjafirði og munur
goða og stórbænda var líklega helst fólginn í meiri ættgöfgi goða
og virðulegri mægðum. Völd sin hlutu goðar þá að eiga mjög
mikið undir stórbændum og fylgi þeirra. Þannig mun þetta hafa
verið hvarvetna um landið á 12. öld og fyrr meðan goðar voru
margir (skyldu vera 39 skv. þjóðveldislögum) og vorþing voru háð
reglulega. Stórbændur áttu þess m.a. iðulega kost að mægjast
goðum og sumir synir stórbænda og goðadætra urðu sjálfir
goðar. Þetta var óþekkt frá um 1190 til 1250.
í umfjöllun sinni 1972 og 1980 finnst mér Gunnar Karlsson
fjalla um valdamikla stórbændur eins og þeir hafi verið nýjung á
13. öld en ég lagði á það áherslu í grein minni frá 1979 að á 12. öld
hefðu verið til voldugir stórbændur sem hefðu að ýmsu leyti stað-
ið jafnfætis goðum. Gunnar telur að það hefi verið fyrst þegar
menn eins og Sighvatur tóku að reka útþenslustefnu að ,,stór-
bændur fá í hendur lyklavöldin að héraðsvöldum“.86 Annars