Saga - 1982, Qupperneq 107

STÉTTIR, AUÐUR OG VÖLD
105
IV. Niðurlag
Enginn ágreiningur mun vera með okkur Gunnari Karlssyni um
Það að skagfirskir og eyfirskir bændur vildu frið um 1255 og
horfðu í framlög til hernaðar sem þeir töldu fánýtan og sjálfum
sér skaðlegan. Hvort tveggja hafa þeir haft í huga þegar þeir höfn-
uðu Þorgilsi skarða og Þorvarði Þórarinssyni þá er þeir buðust til
að gerast goðar þeirra og héraðshöfðingjar.
Að baki uppreisnar stórbænda, skagfirskra og eyfirskra, gegn
stórgoðunum virðist hafa verið allmikil hreyfing og samtök.
Gunnar telur að stórbændur hafi sótt afl sitt í mikinn kirkjuauð
sem þeir hafi haft til ráðstöfunar og fundið til máttar síns gagn-
vart Þorvarði og Þorgilsi af því að þeir hafi verið mjög févana. Ég
get ekki séð að auður og fjárskortur hafi skipt eins miklu máli og
Gunnar vill vera láta. Ég get heldur ekki séð að stórbændastétt
eins og sú sem lét til sín taka árið 1255 hafi verið ný, hún var vafa-
laust gömul og gróin þegar um 1100.
Ég hef leitað annarra skýringa og bent á að þingmenn muni oft-
ast hafa verið með í ráðum um val goða og einkum látið til sín
taka um þetta þegar karlleggur goðaættar var dáinn út og þegar
hæf goðaefni af fornum goðaættum voru ekki í héraði og loks
Þegar goðaefni voru aðkomin.
Ég tel líklegt að í norðlenskum stórbændum, einkum eyfirsk-
um, hafi verið mikill hugur að stjórna héröðum sjálfir án veru-
legra afskipta goða og þeir því treyst sér að hafna stjórnsömum
höfðingjum eins og Þorvarði og Þorgilsi. Forystumenn stór-
bænda í Eyjafirði hafa vafalítið haft allmótaðar, pólitískar hug-
myndir (sbr. Gamla sáttmála). Þegar kanna skal hvað hafi valdið
að fornar hugmyndir um frelsi og sjálfræði stórbænda náðu að
dafna nyrðra um 1255 er einkum tvenns að gæta:
a) Stórbændur gátu látið til sín taka á vorþingum í héröðum
sínum, til um 1190 í Eyjafirði og að líkindum varla lengur
en til 1210 í Skagafirði. Réttur til goðatekju mun einkum
hafa tengst þingvaldi bænda. Fáeinar goðaættir efldust að
völdum, einkum vegna forræðis auðugra staða, og afnámu