SunnudagsMogginn - 11.04.2010, Page 48

48 11. apríl 2010
A
ð hlusta á vandaðan upplestur
er eitt það ánægjulegasta sem
hægt er að una sér við. Upp-
lestur þar sem saman fer lif-
andi en látlaus lestur, góð raddbeiting,
skýr og eðlilegur framburður og réttar
áherslur og hrynjandi. Fréttalestur er
líklega sá upplestur sem við hlustum oft-
ast á. Fréttir af hörmungum heimsins,
gleðilegum fréttum, sorglegum fréttum
og skondnum og skrýtnum fréttum.
Fréttaþulir útvarps og sjónvarps eru því
þær fyrirmyndir sem flestir hafa þegar
kemur að upplestri.
Mér er minnisstæð unga fréttakonan
sem mætti til mín í leiðsögn. Hún hafði
undirbúið textann sinn vandlega með
þeim lestrartóni sem henni fannst til-
heyra fréttalestri, þ.e. með sönglandi les-
tóni sem reis og hneig taktfast. Í ofanálag
var stafsetning orðanna látin stjórna
framburðinum. Þetta taldi hún hið eina
sanna lestrarlag fréttamannsins. Henni
til undrunar hugnaðist mér þetta ekki og
gerði allt til að brjóta það upp, gæða lest-
ur hennar lífi, ná fram flæði með eðlileg-
um talmálsstíl. Henni tókst það auðvitað
með glans.
Vandaður upplestur felst í að gefa orð-
unum líf, láta þau fljúga inn í eyru hlust-
enda, láta flutninginn hljóma sem eðli-
lega frásögn fremur en orð lesin af blaði í
einhvers konar kapphlaupi við tímann.
Lesturinn þarf að vera eins talmálslegur
og mögulegt er án þess að stíll hans glat-
ist. Vert er að hafa í huga að ritmál er
skráning á talmáli en ekki öfugt.
Í vönduðum upplestri má nefnilega
fella brott hljóð, láta þau laga sig hvert að
öðru og víkja þannig frá stafsetningu
orðanna. Eðlilegt getur verið að bera ekki
fram h-ið í orðinu hann ef það ber ekki
áherslu líkt og í setningunni, „ég sá ánn
stinga sér í laugina“. Þ verður að sama
skapi gjarnan að ð-i í orðum sem ekki
bera áherslu líkt og í setningunni „ég sá
ðá sökkva“. Þá er ekkert athugavert við
að hljóðin r og s renni saman í orðinu
vorsól og verði /vossól/ og allir bera allt-
af fram –bl- en ekki –fl- í orðinu kafli,
þ.e. /kabli/, hvað sem stafsetningunni
líður. Og –fn-, í ósamsettu orði, er borið
fram –bn- líkt og í orðunum ofn og
hrafn, þ.e. /obn/ og /hrabn/. Orðið
hálfnað er eðlilegt að bera fram /hálnað/
og sama á við um orðið horfði sem borið
er fram /horði/, þ.e. f-ið er í báðum til-
vikum fellt brott. Í öllum framantöldu
dæmunum telst það óeðlilegur og til-
gerðarlegur framburður ef öll hljóð staf-
setningarinnar eru borin fram. Loks
finnst mér alltaf fara betur á því að segja
börnonum fremur en börnunum.
Í vönduðum upplestri þarf einnig að
huga að áherslum. Þær þurfa að koma á
rétta staði svo flutningurinn verði eðli-
legur. Í íslensku er aðaláhersla nær alltaf
á fyrsta atkvæði, í ósamsettum og sam-
settum orðum. Við segjum ʹfréttir
en ekki fréttʹir, ʹhraun-
straumur en ekki hraunʹstraumur
og ʹsjónvarpsfréttir en ekki sjón-
varpsʹfréttir eins og oft heyrist í
formlegum flutningi þar sem áherslan er
flutt til.
Einnig þurfa þau orð í setningunni sem
bera mesta merkingu, eða upplýsinguna,
að fá meiri áherslu en önnur. Í Kastljósi
Sjónvarpsins er oft sagt: „Við komum
aftur eftir stutta stund“, með áherslu á
stund. Þar sem gera má ráð fyrir að við-
komandi komi aftur eftir stutta – en ekki
langa stund – er eðlilegra að segja: „Við
komum aftur eftir stutta stund“ og láta
þungann lenda á orðinu stutta. Miklu
skiptir þó að áherslan sé ekki mynduð
með höggi heldur fer betur á því að hægja
lesturinn ögn þegar kemur að þessu orði,
lyfta undir það og teygja á því.
Fæstir fá þjálfun í að lesa upphátt fyrir
aðra. Hafa í mesta lagi lesið upphátt fyrir
kennarann og foreldrana í lestrarnámi
sínu. Það er því mikilvægt strax í upphafi
lestrarnámsins að leiðbeina nemendum
um lögmál þau sem gilda um vandaðan
upplestur.
Meira um mælt mál
’
Vandaður upplestur
felst í að gefa orð-
unum líf, láta þau
fljúga inn í eyru hlustenda,
láta flutninginn hljóma sem
eðlilega frásögn.
Fréttaþulir útvarps og sjónvarps eru þær fyrirmyndir sem flestir hafa þegar kemur að upp-
lestri og fréttalestur í sjónvarpi og útvarpi er því vandasamt verk.
Tungutak
Ingibjörg B.
Frímannsdóttir B
andaríski fræðimaðurinn Dick
Ringler þekkir vel til Íslands og
íslenskrar menningar enda hef-
ur hann verið tíður gestur hér
frá því hann kom til Íslands til að nema
íslensku við Háskólann fyrir hálfum
fimmta áratug.
Ringler, sem er prófessor emeritus í
enskum og skandinavískum fræðum við
Wisconsin-háskóla í Madison í Banda-
ríkjunum, fékk áhuga á íslenskum mið-
aldabókmenntum sem kennari við Wis-
consin-háskóla, en hann lauk
doktorsnámi með enskar endurreisn-
arbókmenntir sem sérgrein. Í kennslunni
tók hann fyrir Bjólfskviðu og er hann tók
að skoða engilsaxneskar miðaldabók-
menntir í framhaldi af því áttaði hann sig
á því að hann þyrfti að læra íslensku til að
geta lesið Eddukvæðin og Íslendingasög-
urnar. Ringler hélt því til Íslands sumarið
1964 með konu og börnum og stundaði
íslenskunám við Háskóla Íslands vet-
urinn 1965 til 1966.
Féll fyrir Ferðalokum
Í náminu við Háskólann komst Ringer
meðal annars í tæri við ljóð Jónasar Hall-
grímssonar í fyrsta sinn og þar á meðal
var ljóðið Ferðalok sem hann segist hafa
heillast svo af að hann hóf þegar að afla
sér meiri fróðleiks um Jónas og eins að
reyna að snara því á ensku. „Ég reyndi
ótal aðferðir til að snúa því en það gekk
ekki fyrr en ég áttaði mig á því að ég gæti
þýtt það á sama form og það er í, þýtt það
í ljóðhætti. Í framhaldi af því fór ég að
þýða fleiri ljóð Jónasar og bætti við skýr-
ingum og sögulegum upplýsingum til
þess að sá sem ókunnugur er Íslandi gæti
skilið þau,“ segir Ringler. Á endanum
fylltu þýðingarnar hundraðið og ríflega
það og þegar allt var talið var kominn
grunnur að bókinni Bard of Iceland: Jón-
as Hallgrímsson, Poet and Scientist sem
Háskólinn í Wisconsin gaf út 2002, en
hún kom svo út á vegum Máls og menn-
ingar í byrjun þessa árs.
Bókin er engin smásmíði, tæpar 500
síður, en í henni eru þýðingar Ringlers á
68 ljóðum, prósaverkum og ritgerðum
eftir Jónas ásamt skýringum, hundrað
blaðsíðna ævisöguágripi Jónasar, kafli
um bragfræði, ritaskrá og atrið-
isorðaskrá. Ekki eru þó allar þýðingar
Ringlers á verkum Jónasar komnar á bók,
því talvert er enn óútgefið og eins mikið
af skýringum og athugasemdum. „Hand-
rit lokaverksins var 700 síður og útgef-
endur sem ég leitaði til gátu ekki hugsað
sér að gefa út svo mikinn doðrant og því
þurfti ég að stytta það umtalsvert,“ segir
Ringler en upprunalegt handrit er meðal
annars aðgengilegt í Þjóðarbókhlöðunni
og eins heldur Ringler úti vefsetri um
verkið, sjá: www.library.wisc.edu/
etext/jonas/.
Tilraun til að skilja ljóðin betur
Ringler segir að skýringar hans við þýð-
ingarnar hafi meira og minna verið af-
rakstur tilrauna hans sjálfs til að skilja
ljóðin betur. „Ég var sífellt að uppgötva
eitthvað nýtt því ég þurfti að ná góðum
tökum á samhenginu í skrifum Jónasar
og þá ekki síst í vísindaskrifum hans því
þau voru ekki síður mikilvæg og fyrir
honum mikilvægari en ljóðagerðin.
Ef Jónas hefði verið spurður hvað hann
hefði fyrir stafni hefði hann eflaust sagst
vera vísindamaður fyrst og fremst og að
ljóðagerðin hefði bara verið tóm-
stundagaman, en því miður lést hann áð-
ur en honum tækist að ljúka við vísinda-
starf sitt á þann hátt að það hefði haldið
nafni hans á lofti. Ljóðin lifa þó og tala
beint til okkar enda eru þau tímalaus.
Ein af ástæðum þess að ég lagði af stað í
þessa þýðingarvinnu var að ég var að
reyna að sigrast á hindrunum tungumáls
og tíma og von mín var að ég gæti gert
fólki hvaðanæva kleift að skynja hversu
tímalaust skáld Jónas var og hve mik-
ilvægur kveðskapur hans er. Því miður er
hann lítið þekkur utan Íslands og meira
að segja annars staðar á Norðurlöndum
þekkja menn lítið til ljóðagerðar Jón-
asar.“
Til að skilja skáldið verða
menn að þekkja manninn
Skáldið Jónas Hallgrímsson hefur verið í
miklum metum meðal Íslendinga, en
löngum hafa menn ekki viljað líta ein-
staklinginn í réttu ljósi og nánast verið
dregin upp af honum helgimynd. Við
Jónas var
tímalaust
skáld
Fyrr á árinu kom út doðrantur mikill sem hefur
að geyma þýðingar bandaríska fræðimannsins
Dick Ringlers á verkum Jónasar Hallgrímssonar,
en Ringler hefur haft Jónas á heilanum í hálfan
fimmta áratug og hefur enn.
Árni Matthíasson arnim@mbl.is
Lesbók