SunnudagsMogginn - 09.05.2010, Blaðsíða 52

52 9. maí 2010
F
æstir gerast svo háðir skólabók-
um að þeir finni þeim stað í
bókahillum á heimili sínu. Eftir
notkun verða skólabækur sjálf-
krafa afgangsbækur. Sennilega af því mað-
ur var skyldaður til að lesa þær. En það eru
alltaf undantekningar.
Ein skólabók, og aðeins ein, er í hillu á
heimili mínu. Þetta er bók sem er í sér-
stökum hávegum höfð vegna þess að við
hana eru einungis tengdar góðar minn-
ingar. Það fer ekki mikið fyrir þessari bók
og hún er orðin nokkuð snjáð af mikilli
notkun. Útgáfuárs hennar er ekki getið en
hún er sannarlega komin til ára sinna.
Kápan er blá. Þetta er bókin Skólaljóð sem
Ríkisútgáfa námsbóka gaf út. Kristján J.
Gunnarsson valdi kvæðin og Halldór Pét-
ursson gerði myndirnar. Bókin hefst á
heilræðavísum Hallgríms Péturssonar og
endar á Tímanum
og vatninu eftir
Stein Steinarr.
Þetta var bókin
sem flest skóla-
börn lásu á árum
áður, á þeim tíma
þegar sjálfsagt
þótti að börn
lærðu ljóð utan
að. Og við börnin
lærðum hvert
ljóðið á fætur
öðru utan að, og þurftum stundum að hafa
þó nokkuð fyrir því. Við áttuðum okkur
engan veginn á því meðan við þuldum: Nú
andar suðrið … að verið væri að mata okk-
ur á dýrmætu veganesti. Nú, áratugum
seinna, hugsar maður með sér að það væri
blessun að kunna enn meira utan að en
maður kann.
En þessi bláa bók, sem í huga manns
stóð fyrir utanbókarlærdóm, varð aldrei
óvinur. Í ljóðunum var reyndar allt fullt af
sérkennilegum orðum sem maður skildi
ekki alltaf en þau voru samt heillandi og
hljómuðu svo vel. Maður vissi innst inni að
seinna myndi maður skilja þau réttum
skilningi. Svo var bókin full af myndum og
hugurinn tengdi saman orð og mynd og á
þann veg talaði bókin til manns. Það var
eitthvað sérstaklega vingjarnlegt við hana,
þótt maður þyrfti að leggja nokkuð á sig til
að kynnast henni.
Þarna var allt fullt af dramatík eins og
mynd af Ásdísi á Bjargi, móður Grettis, þar
sem hún situr og grætur. „Ein á Bjargi allar
nætur/Ásdís bað og grét“ stóð í kvæði Jak-
obs Thorarensen, sem við börnin þurftum
ekki að læra utan að en vorum látin lesa.
Þessi mynd af hinni grátandi móður festist
í minnið og varð til þess að nokkrum árum
seinna, þegar Grettis saga var lesin, náði
maður sérstöku sambandi við Ásdísi, af
því maður hafði séð mynd af henni.
Bláu skólaljóðin höfðu sín sannarlega sín
áhrif.
Bláa
skóla-
bókin
Orðanna
hljóðan
Kolbrún
Bergþórsdóttir
kolbrun@mbl.is
’
En þessi
bláa
bók, sem
í huga manns
stóð fyrir ut-
anbókarlær-
dóm, varð
aldrei óvinur.
N
jósnasöguhefðin er orðin
nokkuð við aldur – fyrstu
sögurnar voru skrifaðar í
upphafi nítjándu aldar og
gjarnan nefna menn James Fenimore
Cooper sem einn af fyrstu höfundum
slíkra bókmennta, en betra dæmi þó er
bókin Kim frá 1901 eftir Rudyard Kipling
þar sem pilturinn Kim tekur að sér að
njósna fyrir breska heimsveldið í glím-
unni við Rússa um áhrif og völd í norður-
héruðum Indlands.
Hefðin hefur jafnan fylgt heims-
viðburðum, til að mynda var skrifaður
grúi bóka um njósnir stórveldanna í að-
draganda átakanna í Evrópu á síðustu
öld, ýmist þar sem óþokkarnir voru að
njósna fyrir Frakka eða Þjóðverja, ef höf-
undurinn var enskur, eða fyrir Englend-
inga eða Rússa ef hann var þýskur. Sigur
bolsévikka í borgarastyrjöldinni í kjölfar
rússnesku byltingarinnar bjó til nýjan
óvin, alþjóðasamsæri kommúnista, og
segja má að njósnasagan hafi komist á
nýtt stig, nýtt flækjustig, með bókum
Erics Amblers þar sem engum var að
treysta, ekki einu sinni eigin yfirvöldum,
því njósnarinn var orðinn að peði í ref-
skák og eins líklegt að honum yrði fórn-
að, aukinheldur sem allskyns persónuleg
vandamál flæktu málin enn frekar.
Annar höfundur sem nýtti sér þá ógn
sem menn töldu stafa af kommúnism-
anum var John le Carré sem skrifaði grúa
bóka þar sem misgöfugir þjónar vest-
rænna ríkisstjórna glímdu við misgöfuga
starfsmenn austantjaldsríkja. Getur
nærri að hrun Sovétríkjanna hafi sett þá
bókmenntahefð í uppnám, því ógnin
hvarf og áhuginn um leið. Víst tók ný ógn
við, ógnin sem stafar af ofsatrúar-
mönnum, en bækur um slíkt eru flestar
hálfgerðar ævintýrabækur uppfullar af
sprengingum, limlestingum og ámóta,
enda er andstæðingurinn lítið gefinn fyr-
ir diplómatíska uppgerð.
Njósnasagnahöfundar hafa þó ekki lagt
árar í bát og þónokkur endurnýjun orðið
í hefðinni á síðustu árum og þá aðallega í
því að menn hafa tekið að skrifa sögu-
legar njósnasögur sem aldrei fyrr. Gott
dæmi um slíkt er bókin Restless eftir
William Boyd sem kom út 2006 og segir
frá konu sem ráðin er til njósna á árum
seinni heimsstyrjaldarinnar, en neyðist
síðan til að fara í felur vegna þess að yfir-
maður hennar er ekki allur þar sem hann
er séður.
Árin fyrir seinni heimsstyrjöldina eru
góður vettvangur fyrir njósnasögur því
allir vita að hverju stefnir, hvaða voða-
atburðir eru framundan, og sú vitneskja
kryddar bækurnar svo að erfitt væri að
ná eins þrúgandi andrúmslofti með
hreinum skáldskap. Þannig hjálpar um-
hverfið til að gæða lífi bækur eins og The
Maze of Cadiz eftir Aly Monroe, sem seg-
ir frá ungum starfsmanni leyniþjónustu
Bretlands sem sendur er til Spánar í sept-
ember 1944 og lendir þar í sérkennilegu
umhverfi landflótta fólks.
Bækur Philips Kerrs, sem er skoskur
rithöfundur, skera sig nokkuð úr í því að
þær eru ekki ekki beinlínis njósnasögur
heldur leynilögreglusögur þar sem lög-
regluforinginn Bernhard Gunther glímir
við glæpi í Berlín á árunum fyrir seinna
stríð og framyfir það reyndar, því síðasta
bókin í hinum eiginlega Berlin Noir-
þríleik gerist í í lok fimmta áratugarins
og þá má segja að Bernhard Gunther sé
farinn að starfa eins og njósnari. Þess má
geta að Kerr hefur skrifað fleiri bækur
um Bernhard Gunther en áðurnefndan
þríleik.
Bandaríski rithöfundurinn Alan Furst
skrifar njósnabækur sem gerast að miklu
leyti í Austur-Evrópu á árunum eftir
seinna stríð. Hann er því að feta í fótspor
höfunda sem skrifuðu um ógnina sem
stafar af kommúnistum, en leggur meiri
áherslu á umhverfi og sagnfræðilegar
staðreyndir en gengur og gerist; í bókum
hans má segja að kaldranalegt umhverfi
austan járntjalds sé í stóru hlutverki og
ömurlegt líf almennings.
Að lokum má nefna einn höfund til,
David Downing, sem skrifað hefur bækur
sem gerast í Þýskalandi á árunum fyrir
seinna stríð. Hann hefur skrifað ýmsar
bækur og meðal annars um fótbolta.
Bækur hans um blaðamanninn og njósn-
arann John Russell heita áþekkum nöfn-
um sem öll eru fengin frá brautar-
stöðvum í Berlín; Zoo Station (2007),
Silesian Station (2008), Stettin Station
(2009) og Potsdam Station (2010). Í þeim
bókum er lesandanum ljóst að hverju
stefnir og hvaða örlög bíða þeirra sem
John Russell á samskipti við, ekki síst
gyðinganna, og villimannslegt ofbeldi
nasismans ólgar undir og brýst fram
óforvarandis.
Síðasta bók Davids Downings heitir eftir Potsdam-járnbrautarstöðinni. Þessi mynd frá þriðja áratugnum sýnir næturlíf við Potsdam-torg.
Njósnasögur ganga aftur
Eftir erfiða daga í kjöl-
far falls Sovétríkjanna
hefur njósnasögu-
hefðin sótt í sig veðrið
með bókum sem gerast
á árunum um og eftir
seinna stríð.
Árni Matthíasson arnim@mbl.is
Lesbók