SunnudagsMogginn - 09.05.2010, Blaðsíða 54

54 9. maí 2010
E
ins og kunnugt er eru tveir staðir á Íslandi, Þing-
vallaþjóðgarðurinn og Surtsey, skráðir á heims-
minjaskrá Menningarstofnunar sameinuðu
þjóðanna (UNESCO). Nú þegar heimsminjanefnd
Íslands undirbýr tilnefningar íslenskra staða á heims-
minjaskrána í samræmi við nýjar áherslur UNESCO er rétt
að huga að því hvað heimsminjaskrá UNESCO er og í
hverju mikilvægi hennar felst.
Ísland aðili að alþjóðlegum sáttmála UNESCO
Árið 1995 gerðist Ísland aðili að samningi UNESCO frá
árinu 1972 um verndun menningar- og náttúruarfleifðar
heimsins. Með samningnum sameinuðust aðildarríki
UNESCO um alþjóðlegan sáttmála til verndar heims-
minjum, standa vörð um menningu heimsins og sporna
gegn eyðileggingu minja.
Til þess að ná fram meginmarkmiðum samningsins er
haldin sérstök heimsminjaskrá yfir einstaka staði á jörð-
inni og alþjóðlega viðurkennd verndarsvæði.
Mennta- og menningarmálaráðuneytið hefur umsjón
með framkvæmd samningsins fyrir hönd Íslands. Á veg-
um þess starfar annars vegar íslenska UNESCO-nefndin
sem er stjórnvöldum til ráðuneytis í málum er varða
UNESCO og hins vegar
heimsminjanefnd Íslands, sem vinnur að eftirfylgni við
heimsminjasamninginn fyrir hönd stjórnvalda og er ætlað
að gera tillögu til ríkisstjórnarinnar að yfirlitsskrá yfir
staði á Íslandi sem til greina kemur að tilnefna á heims-
minjaskrá UNESCO. Mennta- og menningarmálaráðherra
afhendir UNESCO yfirlitsskrána til staðfestingar í sam-
ræmi við ákvörðun ríkisstjórnarinnar. Í kjölfar þess hefst
vinna við tilnefningu valinna staða á yfirlitsskránni, sem
getur tekið nokkur ár. Þegar tilnefning liggur fyrir er hún
afhent heimsminjaskrifstofu UNESCO og hefst þá tveggja
ára matsferli. Þegar því lýkur er tilnefningin lögð fyrir árs-
fund alþjóðlegu heimsminjanefndarinnar þar sem sitja
fulltrúar aðildaríkjanna. Á þeim fundi er tekin ákvörðum
með atkvæðagreiðslu aðildarríkjanna um hvort staðurinn
verði samþykktur á heimsminjaskrá UNESCO. Á þessari
vegferð eru mörg nálaraugu. Til þess að lokaáfanga verði
náð þarf staðurinn að standast kröfur um að vera ein-
stakur á jörðinni. Þegar staður er kominn á heims-
minjaskrána ber að virða og umgangast hann í samræmi
við gildi hans og viðmið UNESCO enda staðurinn þá orð-
inn sameign mannkyns.
Fyrsta íslenska yfirlitsskráin var lögð fram á skrifstofu
heimsminjanefndarinnar í París árið 2001 og hófst und-
irbúningur að tilnefningu Þingvalla við samþykki hennar.
Á þessari yfirlitsskrá voru auk Þingvalla og Surtseyjar;
Skaftafell, Breiðafjörður, Núpsstaður, Keldur, Gásir,
Reykholt, Víðimýri, Mývatn, Herðubreiðarlindir og Askja.
Tilnefning Þingvalla var samþykkt með atkvæðum allra
aðildaríkja á fundi hinnar alþjóðlegu heimsminjanefndar
sem haldinn var í Suzhou í Kína í júlí árið 2004. Var það
stórkostleg stund fyrir Íslendinga og markaði í raun kafla-
skil í minja- og náttúruvernd á Íslandi. Tilnefning Surts-
eyjar var samþykkt á heimsminjaskrána í júlí árið 2008 í
Québec í Kanada, sem var sömuleiðis merkur áfangi og
verður haldin vígsluhátíð í Vestmannaeyjum af þessu til-
efni á þessu ári. Surtsey var viðurkennd á heimsminjalist-
ann á grundvelli vöktunar og rannsókna á þróun eyj-
unnar. Samþykktin felur í sér viðurkenningu til íslenskra
stjórnvalda á friðun Surtseyjar 1965 og varðveislu náttúru
hennar.
Heimsminjaskrá UNESCO er talin leiða til þess að fagleg
sjónarmið séu í heiðri höfð við minja- og náttúruvernd. Á
heimsminjaskránni eru einungis skráðir einstakir staðir á
jörðinni og alþjóðlega viðurkennd verndarsvæði. Þar eru
alls um 900 staðir í heiminum. Meðal þekktustu staðanna
eru píramídarnir í Egyptalandi, Signubakkarnir í París,
Frelsisstyttan í New York, Akropolis í Aþenu, Stonehenge
á Englandi, Kínamúrinn, Taj Mahal á Indlandi og Galapa-
gos eyjar. Allt eru þetta mjög viðurkenndir ferðamanna-
staðir sem almennt er borin virðing fyrir. Heims-
minjaskráin er þannig talin hvetja til vandaðrar
ferðaþjónustu en erlendis hefur reynslan sýnt að skráning
staða á heimsminjaskrá UNESCO hefur leitt til aukins
áhuga og virðingar ferðamanna og heimamanna. Ef staður
er skráður áheimsminjaskrá á viðkomandi ríki þess kost
að fá alþjóðasamfélagið til samstarfs um að upplýsa íbúa
viðkomandi lands og ferðamenn um einstakt gildi stað-
arins og aðstoða þannig við að varðveita náttúru- og
menningarminjar hverrar þjóða.Ferðamönnum fjölgar
gjarnan til staða á heimsminjaskrá og því verða staðirnir
mikilvægir fyrir þjóðarhag.
Nýjar áherslur UNESCO um heimsminjar á 21. öld
Á nýrri yfirlitsskrá, sem heimsminjanefnd Íslands vinnur
nú að, er unnið í samræmi við nýjar áherslur UNESCO. Þar
er samhengi og heildarumfang þeirra minja sem um ræðir
haft að leiðarljósi meðal annars með svokölluðum raðtil-
nefningum á heildum, sem jafnvel ná yfir landamæri
margra landa. Hjá UNESCO er nú einnig lögð meiri áhersla
á jafna dreifingu heimsminjastaða á jörðinni og jafnvægi
menningar- og náttúruminja.
Á hinni nýju yfirlitsskrá eru Breiðafjörður, Þingvalla-
svæðið allt, Vatnajökulsþjóðgarður, Mývatn, raðtilnefning
íslenskra torfbygginga ásamt tengdu menningarlandslagi.
Auk þess er verið að vinna að undirbúningi að þátttöku í
tveimur alþjóðlegum raðtilnefningum það er um nátt-
úruminjar í tengslum við Atlantshafshrygginn svo og nor-
rænar minjar sem tengjast menningu víkinga. Vinnan við
tilnefningu víkingaminja er hafin og leiðir Ísland þá vinnu.
Stefnt er að því að skila inn umsókn í byrjun árs 2012.
Áþreifanlegur og óáþreifanlegur menningararfur
Á málþingi með yfirskriftinni UNESCO og menningararf-
urinn, sem nýlega var haldið á vegum íslensku UNESCO
nefndarinnar í Þjóðminjasafni Íslands var meðal annars
rætt um áþreifanlegan og óáþreifanlegan íslenskan menn-
ingararf i alþjóðlegu samhengi.
Hinn óáþreifanlegi menningararfur er ekki síður mik-
ilvægur en hinar sýnilegu minjar, og oft fer þetta tvennt
saman sem órofa heild. Á árinu 2003 samþykktu aðild-
arlönd UNESCO samning um varðveislu óáþreifanlegra
minja eða öðru nafni menningarerfða. Með því er átt við
að heimsminjar geti verið fólgnar í hefðum, þekkingu og
siðum ekki síður en varðveittum mannvirkjum. Heims-
minjar geti þannig verið huglægur menningararfur ekki
síður en áþreifanlegar minjar, manngerðar og nátt-
úrulegar.
Þjóðminjasafn Íslands varðveitir merk torfhús sem
endurspegla sambúð lands og þjóðar. Þau eru í senn
áþreifanlegur og óáþreifanlegur íslenskur menningar-
arfur. Við undirbúning á tilnefningu íslenska torf-
húsaarfsins verður meðal annars tekið mið af hinni sér-
stöku íslensku hefð. Þar reynir á samhengi áþreifanlegs
og óáþreifanlegs menningararfs. Torfbæirnir í húsasafni
Þjóðminjasafns Íslands verða kjölfesta tilnefningar ís-
lenska torfbæjarins en nokkur fleiri torfhús verða með í
raðtilnefningunni, sem er mikilsvægt þar sem fá torfhús
standa enn. Vinna við tilnefningu torfbæjararfsins er
þverfaglegt verkefni fræðimanna, handverksmanna og
staðkunnugra þar sem minjarnar sjálfar, bygging-
artæknin og hinn óáþreifanlegi arfur eru leiðarljós. Lögð
verður áhersla á sérstaka þýðingu þeirra á heimsvísu. Er
það von þjóðminjavörslunnar að það muni leiða til varð-
veislu þeirra torfhúsa sem enn standa ásamt þeirri þekk-
ingu sem til þarf.
Varðveisluskrá UNESCO
Annar merkur arfur í alþjóðlegu samhengi er fólginn í
handritasafni Árna Magnússonar sem UNESCO setti á
sérstaka varðveisluskrá sína – Minni heimsins - árið 2009
ásamt á fjórða tug annarra verka. Tilgangur varðveislu-
skrárinnar er að vekja athygli á mikilvægi þess að varð-
veita hinn andlega menningararf veraldar með því að út-
nefna einstök skjala- og handritasöfn, sem hafa sérstakt
varðveislugildi. Í mars 2008 stóðu Ísland og Danmörk
sameiginlega að því að tilnefna handritasafn Árna Magn-
ússonar á varðveisluskrána en safnið er varðveitt hjá
Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum og í
Árnasafni í Kaupmannahöfn. Ákvörðun UNESCO er
grundvölluð á vönduðu mati og felur í sér mikla við-
urkenningu á menningararfi íslenskra handrita. Hefur
ákvörðunin vakið mikla athygli á mikilvægi handritanna í
alþjóðlegu samhengi og sýnir að þau eiga erindi við heim-
inn allan. Ánægjulegt er að sjá árangur samvinnu tveggja
þjóða við varðveislu þessa sérstæða menningararfs okkar
allra.
Horft til framtíðar
Mikilvægt er að vinna vel úr þeim möguleikum sem skap-
ast þegar náttúra og minjar á Íslandi eru samþykktar á
heimsminjaskrána og því sem þá tekur við. Hafa ber í
huga að um er að ræða einstakar áþreifanlegar eða óá-
þreifanlegar minjar sem er framlag Íslands til arfleifðar
mannkyns. Það krefst vitundarvakningar þjóðarinnar að
nýta tækifærin til góðs í íslensku samfélagi. Á það við um
áherslur í náttúruvernd og minjavörslu. Náttúra Íslands
og menningararfur eru auðlind sem byggja má á til fram-
tíðar. Umönnun heimsminjastaða okkar og vönduð
kynning menningararfsins eykur þekkingu komandi
kynslóða og skapar fjölmörg tækifæri fyrir landsmenn
alla.
Það er von okkar sem vinnum að tilnefningum íslensks
menningararfs og náttúru að þær fái farsælt brautargengi
með víðtækri þátttöku.
Nánari upplýsingar um heimsminjaskrá UNESCO er
að finna á www.heimsminjar.is, www.nwhf.no og
www.unesco.org/whc.
Höfundur er þjóðminjavörður og formaður
heimsminjanefndar Íslands.
Torfhús, líkt og þau sem varðveitt eru í Glaumbæ, eru í senn áþreifanlegur og óáþreifanlegur íslenskur menningararfur.
Morgunblaðið/Helgi Bjarnason
Ísland og
heims-
minjaskrá
UNESCO
Þankar um
þjóðminjar
Margrét Hallgrímsdóttir
Lesbók