Morgunblaðið - 26.06.2010, Blaðsíða 23

23
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. JÚNÍ 2010
Útistofa Eflaust hefur fáum hugkvæmst að færa stofuna undir beran himin en vegfarendur við Ingólfstorg gátu í gær tyllt sér í betri stofu borgarinnar, en svo nefnist einmitt þessi gjörningur.
Eggert
„Hlutverk háskóla er
að stuðla að sköpun og
miðlun þekkingar og
færni til nemenda og
samfélagsins alls. Starf
háskóla miðar að því að
styrkja innviði íslensks
samfélags,“ segir í lögum
um háskóla frá 2006.
Samkvæmt þessu er
kveðið á um tiltekið sam-
félagslegt hlutverk há-
skóla án þess að það sé
nánar útskýrt í lögum hvernig háskólar
eigi að vinna að því að „styrkja innviði
íslensks samfélags“ eða miðla þekk-
ingu og færni til samfélagsins. Það er
þá á ábyrgð hvers háskóla fyrir sig að
útfæra það en þeim ber að gera það.
Rannsóknarskýrsla Alþingis bendir til
þess að þessum hlutverkum hafi ekki
verið nægilega vel sinnt og því má
velta fyrir sér hvaða leiðir séu bestar
til að bæta úr því.
Í nágrannalöndum okkar er sums
staðar nánar tilgreint í lögum hvað fel-
ist í þessu mikilvæga hlutverki og
hvernig eigi að sinna því. Í sænskum
lögum er fjallað um að starfsemi há-
skóla skuli standa vörð um trúverð-
ugleika og siðferði rannsókna. Þar er
jafnframt kveðið á um að háskólar
stuðli að sjálfbærri þróun, vinni að
jafnrétti kynjanna, stuðli að auknum
skilningi á öðrum þjóðum og leggi upp
úr því að ná til ólíkra þjóðfélagshópa
við inntöku nemenda. Í norskum há-
skólalögum er sérstaklega kveðið á um
að háskólar leggi sitt af mörkum til að
tryggja að starfsmenn og stúdentar
geti tekið virkan þátt í málefnum líð-
andi stundar í samfélaginu.
Ekki er óeðlilegt að krafa um sam-
félagslegt hlutverk háskóla sé útlistuð
þegar fjallað er um hlutverk þeirra í
lögum. Nú í vor var lögum um op-
inbera háskóla breytt þannig að ekki
er aðeins kveðið á um kennslu og rann-
sóknir sem meginmarkmið heldur
einnig að háskólar miðli fræðslu til al-
mennings og veiti þjóðfélaginu þjón-
ustu í krafti þekkingar sinnar. Með
þessu er skerpt á því hlutverki háskóla
að þjóna samfélaginu og taka þátt í að
byggja upp gagnrýnna, upplýstara og
öflugra samfélag.
En að þessu sögðu má líka ljóst vera
að skoða þarf rammalöggjöf um há-
skóla sem nær yfir alla háskóla lands-
ins út frá sömu sjónarmiðum og efna til
umræðu um það hvernig háskólar telja
sig uppfylla samfélagslegt hlutverk
sitt. Sjálfstæði háskóla, innan ramma
laganna, felur ekki eingöngu í sér rétt-
indi heldur einnig skyldur. Háskólar
landsins hafa þegar tekið
frumkvæði í umræðum og
greiningu á niðurstöðum
rannsóknarskýrslunnar og
ég vænti áframhaldandi
frumkvæðis á næstu miss-
erum frá stjórnendum há-
skólanna og einstökum
fræðimönnum til að rækja
betur hlutverk háskóla
hvað varðar siðferðilega
ábyrgð og skyldur þeirra
við samfélagið.
Ýmsir háskólar hafa t.d.
óháð lagasetningum orðið
aðilar að ýmsum alþjóðlegum stofn-
unum eða samtökum sem vinna að
samfélagsumbótum. Má þar nefna sem
dæmi að Háskólinn á Akureyri er eini
íslenski skólinn sem er aðili að alþjóð-
legum samtökum háskóla sem hafa það
á stefnuskránni að vinna að réttlæti,
jafnrétti og sjálfbærri þróun (sbr. Int-
ernational Association of Universities).
Í gegnum þau hafa margir háskólar
orðið aðilar að Kyoto-bókuninni um
menntun til sjálfbærni. Á þessum lista
eru stórir norrænir háskólar eins og
t.d. háskólinn í Ósló, Stokkhólmi og
Uppsölum. Þessa áherslu má svo sjá í
háskólalögum þessara landa. Sama er
að segja um samtökin ULSF (univers-
ity leaders for sustainable future) sem
gáfu út Jarðarsáttmálann árið 2000 og
margir skólar vinna nú eftir, þ.á m.
Háskólinn í Helsinki og svona mætti
áfram telja.
Ég held að flestir geti verið sammála
um að kennsla og rannsóknir eru
kjarnastarfsemi háskóla og mikilvægi
þeirra er óumdeilt. Í mennta- og menn-
ingarmálaráðuneytinu hefur verið unn-
ið mikið starf á undanförnum mán-
uðum í að efla innviði á þessum sviðum,
meðal annars með stofnun alþjóðlegs
gæðaráðs, áætlanagerð um aukna sókn
í alþjóðlega sjóði og fleiru. Ég hvet
hins vegar háskóla landsins til að velta
fyrir sér hvernig þeir geti verið í far-
arbroddi samkvæmt fleiri mælikvörð-
um en aðeins Shanghai-listanum. Há-
skólarnir eru hornsteinar samfélagsins
– þeirra hlutverk er að skapa þekk-
ingu, miðla henni og stuðla að því að
hún nýtist til samfélagslegra framfara.
Eftir Katrínu
Jakobsdóttur
» Sjálfstæði háskóla, inn-
an ramma laganna, fel-
ur ekki eingöngu í sér
réttindi heldur einnig
skyldur.
Katrín
Jakobsdóttir
Höfundur er mennta-
og menningarmálaráðherra.
Hlutverk og
ábyrgð háskóla
París | Á erf-
iðum tímum í
efnahagsmálum
ætti eitt
grundvallaratriði
að fá sömu um-
fjöllun og þeir
háu fjár-
lagahallar og nið-
urskurð-
arpakkar, sem
nú tröllríða fréttum. Grundvall-
aratriðið má setja fram í örfáum
orðum: „Allir verða að leika eftir
reglunum.“
Fjármálakreppan í heiminum
sýnir okkur að þessa dagana er lít-
ið umburðarlyndi gagnvart þeim,
sem svindla. Frá upphafi krepp-
unnar hafa G-20-löndin með
Frakka (og Bandaríkjamenn) í
fararbroddi knúið á um betri regl-
uramma, bætta stjórnarhætti og
aukna ábyrgð. Engin skjól fyrir
undanskot frá skatti. Engin skjól
fyrir peningaþvætti og fjár-
mögnun hryðjuverka og engin
skjól fyrir „sveigjanlegar fjár-
málareglur“.
Greinilegt er að fólk í iðnríkj-
unum vill að þessum grundvall-
aratriðum verði fylgt. Á erfiðum
tímum eins og nú eru skipta pen-
ingar máli.
Í þróunarríkjunum er hins veg-
ar önnur hlið á því að „leika eftir
reglunum“. Þar vill fólk binda
enda á skálkaskjólið, sem spilltir
embættismenn nýta sér til að stela
opinberu fé og koma því fyrir er-
lendis. Því getum við bætt við:
Engin skjól fyrir afraksturinn af
spillingu.
Greinilegur árangur hefur náðst
í skattamálum. Frakkar hafa
skuldbundið banka sína til gagn-
særra vinnubragða og skyldað þá
til að tilkynna um bankastarfsemi
í skattaskjólum umfram að-
lþjóðlegra staðla um skipti á upp-
lýsingum.
Aðrir hafa sýnt forystu í að elt-
ast við fyrirtæki, sem múta er-
lendum embættismönnum. Það
hefur hins vegar reynst tímafrekt
að endurheimta þá milljarða doll-
ara, sem spilltir leiðtogar og emb-
ættismenn í þróunarlöndunum
hafa stolið.
Alþjóðabankinn vinnur nú
ásamt eiturlyfja- og glæpaskrif-
stofu Sameinuðu þjóðanna að
verkefni, sem kallast endurheimt
stolina eigna (Stolen Asset Reco-
very, skammstafað StAR) og
snýst um að ná í ávinning í krafti
spillingar og hjálpa til við að koma
stolnum eignum í hendur rétt-
mætra eigenda: almennings í þró-
unarlandinu, sem í hlut á.
Frakkar, Bretar, Ástralar,
Norðmenn og Svisslendingar
styðja allir þetta mikilvæga verk-
efni og eru sammála um að refsi-
leysi vegna alþjóðlegra glæpa af
þessum toga verði ekki liðið leng-
ur. Misnotkun opinbers valds til
einkagróða verður ekki liðin.
Þessi mál, skattaskjól, stolnar
eignir, mútur og spilling, eru meg-
inástæðurnar fyrir hinni brýnu
þörf á að rækta opin vinnubrögð
og gagnsæi í peningamálum og
tryggja ábyrgð á alþjóðlegum
vettvangi. Nú er tækifæri til að
komast á skrið og ná varanlegum
árangri.
Spilling – óháð formi og kring-
umstæðum – er krabbamein, sem
lamar hagkerfi jafnt í iðnríkjum
sem þróunarlöndum. Hún grefur
undan hagvexti. Hún er glæpur,
sem veldur sérstaklega miklu tjóni
í þróunarlöndunum.
Varlega talið má ætla að árlega
sé 20 til 40 milljörðum dollara stol-
ið í þróunarlöndunum með mútum,
misbeitingu fjármuna og spillingu.
Í þróunarlöndunum mætti leggja
48 þúsund kílómetra langan
tveggja akreina malbikaðan veg
fyrir 20 milljarða dollara eða veita
120 milljón alnæmissjúklingum
aðhlynningu í heilt ár.
Árangur er mögulegur. Sviss-
lendingar sendu 684 milljónir doll-
ara úr sjóðum Ferdinands Mar-
cosar, fyrrverandi forseta
Filippseyja, aftur heim, 700 millj-
ónir dollara úr sjóðum Sanis
Abacha herforingja voru sendar
aftur til Nígeríu og þeir skiluðu
ásamt öðrum þjóðum 180 millj-
ónum dollara, sem embættismað-
urinn Vladimiro Montesinos hafði
stolið, aftur til Perú.
Þannig að þegar leiðtogar heims
koma saman á vegum G-20 og öðr-
um vettvangi á komandi vikum til
að ræða efnahagskreppuna, hvata,
fjármálareglur og þróunarmál
ætti baráttan gegn spillingu að
vera fullgilt viðfangsefni á dag-
skránni. Hins vegar hafa ekki öll
G-20-ríkin staðfest UNCAC, sátt-
mála Sameinuðu þjóðanna gegn
spillingu, þar sem settur er fram
rammi, sem lönd geta stuðst við til
að þróa sín eigin lög í því skyni að
loka skjólum fyrir glæpamenn,
sem stela frá þróunarlöndunum.
G-20-ríkin hafa hvatt til hertari
aðgerða gegn spillingu. Nú þurf-
um við að ganga lengra. Lönd,
sem ekki hafa skrifað undir sátt-
málann, ættu að gera það hið
fyrsta. Þau lönd, sem hafa und-
irritað og staðfest UNCAC, eiga
nú að koma sáttmálanum í fram-
kvæmd.
Fjármálastofnanir ættu ekki að
stunda viðskipti í lögsagn-
arumdæmum, þar sem ekki er
samstarfsvilji – á svæðum, sem
fara ekki eftir reglunum. Hið sið-
menntaða samfélag á að hvetja til
aðgerða og ábyrgðar. Baráttan
gegn spillingu er lífsnauðsyn, ekki
bara vegna þess að hún er rétt,
heldur vegna þess að það hefur
áhrif á okkur öll að bregðast í
þessum efnum.
Við lifum nú í breyttum heimi
þar sem þróunarríkin eru mik-
ilvæg uppspretta hagvaxtar og
flytja inn vöru og þjónustu frá þró-
uðum löndum. Þegar spilling veld-
ur mikilvægum viðskiptavini þín-
um slíku tjóni veldur hún þér líka
tjóni.
Eftir Christine
Lagarde og
Ngozi Okonjo-
Iweala
»Hið siðmenntaða
samfélag á að
hvetja til aðgerða og
ábyrgðar. Baráttan
gegn spillingu er lífs-
nauðsyn, ekki bara
vegna þess að hún er
rétt, heldur vegna þess
að það hefur áhrif á
okkur öll að bregðast í
þessum efnum.
Christine Lagarde er viðskipta-,
iðnaðar- og atvinnumálaráðherra
Frakklands. Ngozi Okonjo-Iweala
er framkvæmdastjóri hjá Alþjóða-
bankanum. © Project Syndicate,
2010. www.project-syndicate.org
Ekkert skjól
fyrir illa fengið fé
Christine
Lagarde
Ngozi Okonjo-
Iweala