Saga - 2004, Page 84

neitt aðalatriði að ræða í huga hans. Afmælið varð jafnvel ekki til-
efni mannfagnaðar eftir að hann var orðinn prófastur í næsta ná-
grenni við þéttbýlið á Tanga við Skutulsfjörð og allar ytri aðstæður
til veisluhalds orðnar ákjósanlegar. Afmælisdagurinn var því firrt-
ur félagslegri merkingu og Hálfdáni var sú hugsun framandi að
nota hann til að sýna þjóðfélagsstöðu sína. Dagbókin sýnir þó að
góðgerðir í tilefni af afmælum voru ekki algerlega óþekktar hér á
landi á þriðja og fjórða áratug 19. aldar.
Afmælisdagurinn var að skilningi Hálfdánar fyrst og fremst
hagkvæmur tími til trúarlegrar og tilverufræðilegrar umþenkingar.
Hann minntist afmælis síns líka oftast einn að kvöldi dags með
hugvekjulestri, bænargjörð og jafnvel sálmasöng, þó að slíks sé að
vísu ekki getið nema einu sinni, ásamt þeirri íhugun og sjálfspróf-
un sem fólst í því að færa dagbókina. Að þessu leyti líktist afmælis-
dagurinn öðrum tímaskiptadögum, til dæmis sumardeginum fyrsta.
Atferli Hálfdánar þann dag var þó mun félagslegra, en upp á sumar-
komuna hélt hann helst í faðmi fjölskyldunnar að deginum til og
gjarna utandyra. Afmælishaldið eins og það blasir við hjá Hálfdáni
var því algerlega sálfræðilegs og trúarlegs eðlis. Vegna hinnar við-
teknu tímasetningar á upphafi afmælishalds hér er líklegt að greina
megi í afmælisfærslum Hálfdánar frumstig í afmælishaldi sem
erfitt sé að koma auga á öðruvísi en í persónulegum heimildum
vegna þess hversu „innhverft“ það hafi verið.
Ætla má að hvatinn að afmælishaldi Hálfdánar sé sú óbeina
hvatning sem er að finna í þessa veru í Misseraskiptaoffri sr. Jóns
Guðmundssonar í Reykjadal og messusöngs- og sálmabókinni frá
1801. Hefur hið eldra stig afmælisdagahalds hér á landi þá verið
ávöxtur af viðleitni íslenskra kirkjumanna til að auka trúarlega um-
þenkingu almennings beggja vegna við aldamótin 1800. Þá hefur
andaktsbók Heinrichs Zschokkes, sem var föst lesning Hálfdánar á
afmælisdaginn í rúman áratug, styrkt hann í því afmælishaldi sem
hann hafði tekið upp löngu áður en hugvekjurnar komust í hans
hendur og staðfest hann í þeirri vissu að afmælið væri mikilvægur
umþenkingardagur sem afmælisbarninu bæri að nota til að bæta
ráð sitt frammi fyrir Guði og í samskiptum sínum við aðra menn.
Benda má á ýmsar hliðstæður milli þeirra hugleiðinga og bæna sem
Hálfdán skráði í dagbók sína og afmælishugvekju Zschokkes. Þessi
stef eru þó almenns eðlis og höfðu sum komið fyrir í hugleiðingum
Hálfdánar áður en hann tók að hafa ritið um hönd. Því er torvelt að
benda á bein áhrif af riti Zschokkes í afmælisfærslunum.
H J A LT I H U G A S O N84
Saga 2004 - NOTA 1.12.2004 9:40 Page 84