Saga - 2004, Síða 162

ernishyggja í nútímamerkingu hafi ekki mótað afstöðu og gjörðir
landsmanna fyrir 1750. Menn reyna að skilja miðaldamenn á eigin
forsendum þeirra og ætluð kúgun Dana frá um 1550 sætir mikilli
endurskoðun. Í stað hennar má tala um vaxandi ríkisvald og segja
bæði kost og löst á því fyrirbæri.
Ég setti t.d. vaxandi ríkisvald á oddinn í nýlegu yfirlitsverki.13
Áhersla er lögð á að skýra hvað var áður en ríkisvalds tók verulega
að gæta (t.d. sjálfræði og sjálftekt) og hvað breyttist, án þess þó að
beygja alla frásögnina undir það sem eina stefið og semja einhvers
konar stórsögu í þeim skilningi. Þannig er í verkinu fjallað mikið
um búskaparhætti og kjör fólks án þess að sú umræða sé beygð
undir stefið enda var sjálfsþurft megineinkenni og stjórnvöld skiptu
sér ekki mikið af þessum málaflokki á 17. öld, það beið 18. aldar.
Jafnframt heildarsýn af þessu tagi og félagssögulegum viðhorfum
er teflt fram dæmum af einstaklingum (t.d. Jóni lærða, Ara í Ögri)
eða fremur smáum hópum (t.d. lausamönnum) og staða þeirra
skýrð.
Freistandi er að gera ríkisvald að stefi í sagnfræðilegri frásögn
um tímann 1550–1850 af því að það hefur mikið alhæfingargildi,
getur skýrt margt. Stórsaga um 17. öld, þar sem vaxandi ríkisvald
(eða skortur þess) væri eina stefið, væri hugsanlega frambærileg ef
höfundur gerði lesendum sínum nákvæma grein fyrir stefinu og
benti á ólíkan skilning fyrri manna og aðra túlkunarkosti. Sumt
yrði þá út undan, t.d. væntanlega umfjöllun um gamla búskapar-
hætti og kjör fólks almennt. Slík framsetning ætti þó enn betur við
um 18. öld þegar afskipti ríkisvalds voru enn meiri og víðtækari,
svo sem í atvinnumálum. Verk sem eru skrifuð út frá einu megin-
stefi eiga fullan rétt á sér ef þau verða ekki að einhvers konar líkani
sem öllum öðrum frásögnum er þvingað inn í. En ríkisvald eða ein-
veldi getur ekki skýrt allt og það er ósennilegt að nokkurn tíma
finnist slíkar allsherjarskýringar.
Fortíðin er óskapnaður og óskiljanleg nema sagnfræðingar og
aðrir fræðimenn greini einhverjar meginlínur og séu tilbúnir að
setja fram skilning sinn á meginstefjum og láta þau móta skrif sín.
Þess er auðvitað að vænta að meginstefin geti verið mismunandi
eftir því hver sagnfræðingurinn er sem segir frá. Það er eðlilegt og
gagnlegt, yfirlitsverk um Íslandssögu ætti að semja og gefa út
nokkuð oft og lesendum ætti að gefast kostur á fleiri en einni túlk-
H E L G I Þ O R L Á K S S O N162
13 Helgi Þorláksson, Saga Íslands VI. Frá kirkjuvaldi til ríkisvalds (Reykjavík, 2003).
Saga 2004 - NOTA 1.12.2004 9:40 Page 162