Saga - 2004, Síða 167

og hjá almenningi. Þess vegna getur reynst erfitt að klifra upp úr
því vel smurða formi sem bókmenntagreinin er bökuð í.
Tökum dæmi um það hvernig yfirlitsrit og yfirlitshugsun koma
að fræðilegri rannsókn. Ég er að rannsaka bannfæringar á síðmið-
öldum. Bara það að kalla það tímabil síðmiðaldir þýðir að ég gengst
inn á ákveðna tímabilaskiptingu sem tilheyrir sannarlega stórsög-
unni. Ég er ekki sérstaklega sátt við það en af því að viðfangsefni
mitt er bannfæringar get ég ekki eytt miklu púðri í að efast um gildi
hugtaksins miðaldir og þaðan af síður síðmiðaldir. Þá myndi ég
eyða rými í efni sem kemur málinu ekki beint við og hægt er að lesa
um annars staðar.4 Allir sem vinna við miðaldarannsóknir vita hins
vegar ósköp vel að miðaldahugtakið er gallað og komið til á tiltekn-
um tíma, undir áhrifum frá ákveðinni hugmyndafræði sem er um
margt skyld þeirri framfarahyggju sem póstmódernistar hafa gagn-
rýnt upplýsinguna svo mjög fyrir. Og það réttilega. Það á að gagn-
rýna. Kosturinn við að nota hugtakið miðaldir er hins vegar sá að
ég get verulega stytt mér leið því að menn vita við hvaða heims-
hluta og árabil er átt þegar ég nota þetta orð, ég þarf ekki að skýra
það nánar.5 Að nota orðið miðaldir hefur líka þann ókost að allir
þykjast vita um hvað ræðir, einmitt vegna þess að þeir eru búnir að
lesa alls konar yfirlitsrit.
Í flestum yfirlitsritum um miðaldir er nefnilega einhver umfjöll-
un um bannfæringar, sem ég hef smám saman komist að raun um
að er sjaldnast runnin frá rannsóknum á efninu, enda er tilfellið að
bannfæringar hafa lítið verið rannsakaðar. Þó eru til einstaka vand-
aðar bækur og greinar en þær eru oft ekki notaðar. Bannfæringar í
yfirlitsritum eru yfirleitt fléttaðar saman við þá mynd af sögunni
sem höfundur vill koma á framfæri og hlutverk yfirlitsritanna er að
tengja saman fyrir fram mótaðan söguþráð. Þannig finnst mér yfir-
litsrit hafa að sumu leyti torveldað mér leiðina í rannsóknum mín-
um. Talsverð orka hefur farið í að brjótast úr viðjum hugmynda um
bannfæringar sem reynast beinlínis vera rangar þegar að er gáð en
teljast þó hluti af almennri þekkingu.6
S É R F R Æ Ð I R I T O G Y F I R L I T S R I T 167
4 Þó hef ég velt tímabilaskiptingu í kristnisögu miðalda fyrir mér: Lára Magnús-
ardóttir, „Kristni á miðöldum“, Skírnir 175 (vor 2001), bls. 208–212.
5 Hugtakið nær í stórum dráttum yfir Evrópu á árunum 500–1500, þó sérstak-
lega þau svæði sem tilheyrðu hinni rómversk-kaþólsku kirkju.
6 Helgi Skúli Kjartansson hefur fært í tal hvernig hluti af því sem við teljum að
sé sögulegur sannleikur og verður almenn þekking sé stundum ekki annað en
þjóðsögur. Hann nefnir sem dæmi þá vitneskju nútímans að miðaldamenn hafi
Saga 2004 - NOTA 1.12.2004 9:40 Page 167