Saga - 2004, Page 234

„Siðskipti, siðbót og siðbreyting“, Kristni á Íslandi. Útgáfumálþing á Akur-
eyri 15. apríl 2000 og í Reykjavík 23. október 2000. Ágústa Þorbergsdóttir bjó
til prentunar (Reykjavík, 2001), bls. 125–131). Rök Lofts fyrir því að langan
tíma hafi tekið að innræta almenningi gildi lútersks siðar eru athyglisverð
og segir Helgi í nefndri ræðu að þau hafi komið óvænt og að sér „sýnist
Loftur hafa rétt fyrir sér um það að þessu marki hafi ekki enn verið náð um
1630“. Í yfirliti í Sögu Íslands VI segir Helgi: „Hvað sem leið hugarfari fólks
og afstöðu til einstakra mála, má fullyrða að allur þorrinn hafi beygt sig
undir aga og lifað í samræmi við það sem til var ætlast“ (bls. 392). Af þess-
um orðum er helst að ráða að Helgi víki sér undan að taka rökstudda af-
stöðu í því mikilvæga máli hvort almenningur bar í hug sér eða bar af sér
lúterskan rétttrúnað á 17. öld, enda sést af ritaskrá að Helgi hefir ekki gefið
sér tíma til þess að leita í óútgefnum 17. aldar bréfa- og vísitasíubókum bisk-
upa, prestastefnubókum og dómabókum að vitnisburðum með eða móti
skoðunum Lofts. Til eru, held ég, í þessum skjölum ýmsar vísbendingar í
sömu átt og Loftur bendir, að þeim verður lítillega vikið hér aftar.
Í formála ritstjóra segir að í ársbyrjun 2001 hafi Helgi tekið að sér að
semja sögu siðbreytingarinnar í þetta ritverk en sá hluti þess sem fjallar um
17. öld á sér lengri aðdraganda og skiptist milli þessa bindis og hins sjö-
unda sem senn má vænta. Eðlilegast hefði verið að bæði bindin væru undir
í þessari umsögn því þau mynda samfellt yfirlit yfir ákveðið tímabil og það
sem vansagt kann að þykja í þessu verður ef til vill fullsagt í því næsta. Fjöl-
ritað hefti um 17. öld eftir Helga Þorláksson kom út árið 1981 og var þá
kynnt sem „þættir úr drögum að Sögu Íslands VI … ætlað til stuðnings við
kennslu í Íslands- og Norðurlanda sögu“ við Háskóla Íslands. Í rúma tvo
áratugi í kennslustundum við skólann má ætla að 17. aldar saga Helga hafi
hlotið alla þá gagnrýni sem unnt er að láta í ljós og varla hefir hann komist
hjá því í leiðinni að fjalla um siðskiptatíma fyrir 1600. Á löngum kennslu-
ferli hefir hann því haft tækifæri til þess að móta og boða meginhluta þess-
arar sögu; verkið er því nánast skothelt og aðfinnslur óþarfar; löngu var
fyrirséð hvers mátti vænta. Ritið ber sterkan svip höfundar síns, efnið er
byggt jöfnum höndum á samtíðarheimildum og söguritum ákveðinna
nútíðarháskólamanna. Stíllinn er fjörlegur og hispurslaus, bókinni er skipt
í hæfilega kafla undir hnyttnum fyrirsögnum sem gjarnan standa í hljóð-
stöfum, gerðar til þess að æsa löngun lesenda til þess að vita meira og eru
eins konar markorð sem hæfa vel í kennslu, löguð til þess að muna, til
dæmis: „Hugsjónamaður á Hólastól“, „Búnaður og búendur“, „Ásókn og
ágóði“, „Ágirnd og ættarhugnun“, „Guðs réttferðuga reiði“ og „Heiður og
hefnd“. Verkið er í alla staði kunnáttusamlega unnið yfirlitsrit, hugsað sem
kennslu- og fræðirit og því síst við hæfi að rekja efni þess kafla fyrir kafla
með vangaveltum um hvað og hvernig mætti lesa öðruvísi úr heimildum
en Helgi gerir. Þetta verk geymir, að ég held, þá opinberu söguskoðun um
Íslandssögu 16. og 17. aldar sem sagnfræðingar, skólaðir við Háskóla Ís-
R I T D Ó M A R234
Saga 2004 - NOTA 1.12.2004 9:40 Page 234