Saga - 2004, Side 237

lesnu guðsorði að fólki sínu og ekki síður því að um fátt annað var að velja
á prenti á 17. öld en guðrækileg rit. En spyrja mætti hvort baðstofufólk hafi
hlustað af meiri eftirtekt á guðsorð lesið af vörum húsbónda eða
Pontusrímur kveðnar af göngumanni. Ég hefi vissar efasemdir um að full-
yrða megi að á fyrri öldum hafi fólk verið gagntekið af fyrirskipuðu guðs-
orði fremur en nú. Eða hvers kyns hugarfar — eða aldarfar — má lesa úr
þeim kynstrum af rímum og útlendum almúgasögum sem gengu um
byggðir landsins í munni manna og handritum á þessum öldum? (Sbr.
Rímnatal. Finnur Sigmundsson tók saman. Reykjavík, 1966; Hubert Seelow,
Die Isländischen Übersetzungen der deutschen Volksbücher. Reykjavík, 1989). Í
Sögu Íslands VI fer fjarska lítið fyrir lífsstriti hins sögulausa nafnlausa skara
bjargálna bænda sem guldu konungi og kirkju tolla og tíundir og skemmtu
sér við raust kveðindismanna; bókin flytur lengra mál um einstaka valds-
menn, ómaga, vergangsmenn og búðsetumenn en þá búmenn sem héldu
uppi byggð í landinu og nýttu hvern blett innan hefðbundinna landa-
merkja og í almenningi með fastskorðuðu verklagi sem miðaði að hámarks-
nýtingu hverrar lífrænnar örðu. Það er helst að höfundur komi við bænda-
stétt þegar hann segir að fátt hafi verið „landsmönnum örlagaríkara“ en
„hrörnun gróins lands“ og „hnignun skóga“ og eftir hinni opinberu sögu-
skoðun rekur höfundur hvorttveggja til ofbeitar og samfelldra harðinda
(bls. 305). Ég hygg að margt kæmi í ljós ef söguritarar reyndu að kanna bet-
ur náttúruleg áhrif sem óaflátanlega valda landmótun og landrýrnun og
skoða í því samhengi hvernig landnýtingu var háttað fyrr á öldum. Hvaða
máli skipti til að mynda það eftirlit sem biskupar landsins og ráðsmenn
þeirra höfðu með byggingu þeirra hundraða jarða og þúsunda kúgilda sem
voru í eigu dómkirknanna? Var það hugsanlega landsins stærsti vandi að
mörg hundruð kirkna- og konungsjarða voru tíundafrjálsar og lögðu því
ekki af mörkum til fátækraframfærslu sem var meginvandamál flestra
hreppa landsins á liðnum öldum? Helgi víkur að þessu atriði á einum stað
en lætur hljótt yfir þegar hann ræðir sérstaklega fátækt fólk (sbr. bls. 12,
126–129). Vissulega er ekki hlutverk höfundar yfirlitssögu að svara slíkum
spurningum en hann gæti lagt þær fram einmitt nú þegar vestræn vel-
ferðarkerfi riða til falls en einstakir auðmenn maka krókinn. Svörin gætu
vissulega höggvið nærri þeirri ímynd sem hin opinbera söguskoðun dreg-
ur upp af yfirvöldum sem postulum siðmenningar.
Guðrún Ása Grímsdóttir
R I T D Ó M A R 237
Saga 2004 - NOTA 1.12.2004 9:40 Page 237