Ný saga - 01.01.1993, Blaðsíða 25

Hreinlœti íslendinga á 19■ öld
á eldsneyti til að hita upp vatn. Margir virðast
aðeins hafa þvegið sér um allan kroppinn fyrir
stórhátíðir og stöku kirkjuferðir. Það var ágætt,
svo langt sem það náði. Jól og páskar eru að-
eins tvisvar á ári og ekki var farið til kirkju á
hverjum sunnudegi.
Guðjón Jónsson, sem fæddur var í Gufu-
dalssveit árið 1870, minnist strjálla kirkjuferða
frá unglingsárum. Hann segir að farið hafi ver-
ið til kirkju tvisvar á ári og fyrir þær ferðir hafi
menn skolað af sér skítinn.-' Einnig reyndu
menn oft að jrvo sér ofurlítið fyrir kaupstaða-
ferðir og gestakomur. Tæplega var þetta ó-
vanalegt á þeim tírna, en þó þekktust líka
dæmi um hið gagnstæða. Dr. Finnur Jónsson
(f. 1865), sonur Jóns Borgfirðings, sér ástæðu
til að nefna það tiltæki húsfreyjunnar að Varð-
gjá í Öngulsstaðahreppi að láta hann ungan
þvo sér og greiða á hverjum morgni.21 Fleiri
eru þeir líka sem nefna tíðari þvotta en
nokkrum sinnum á ári. Að sögn Ólafs Jóns-
sonar og Þórbergs Þórðarssonar var það al-
menn venja í Reykjavík á síðari hluta aldarinn-
ar að karlar þvægju framan úr sér um það bil
þrisvar í viku. Konurnar oftar, jafnvel daglega,
og allir skoluðu reglulega af höndum sínum.2'
Slíkt hefur þó eflaust af mörgum verið álitin
hin mesta fordild á þessum tíma. Altént fékk
Ólöf frá Hlöðum skömm í hattinn fyrir að
vilja þvo sér oftar en á sunnudögum um
1860-1870. Hún mátti líka gera sér það að
góðu við andlitsþvott að nugga framan úr sér
með blautum lepþ. Strigahandklæði voru
ekki til á heimili hennar, svo að þvotti lokn-
um þurrkuðu menn sér á þurrum vaðmáls-
lepp eða svuntuhorni. Sápu þekkti hún ekki
heldur fyrr en fulltíða, vatnið og keytan urðu
aö duga.2"
Sápa og mjólk
Ólöfu frá Hlöðurn fannst reyndar eftir á sem
bernskuheimili hennar hefði verið óvenju
menningarsnautt, og víst er um það að sápa
var ekki óþekkt á íslandi á 19. öld. Flest heim-
ili keyptu eitthvað af sápu og ýmsar gerðir
voru til af henni. Sr. Þorkell Bjarnason segir
að um 1850 hafi á alþýðuheimilum gjarnan
verið keypt eitt til tvö pund af blautsápu á ári
og lítið eitt af handsápu. Ilafi sápunotkunin
svo aukist með tímanum.27
Verslunarskýrslur staðfesta þessi orð Þor-
kels, en þó jukust kaup á sápu ekki stööugt,
enda fylgdu þau efnahagsástandi og aðstæð-
um á hverjum tíma. Yfirlit yfir jiau og kaup á
öðrum „lúxusvörum” gefur því jafnframt
nokkra rnynd af hag íslensku þjóðarinnar.
Á þessum árum fjölgaði landsmönnum úr
um 57 þúsund í um 70 þúsund manns.2" Það
þýðir til dæmis, að árið 1872 hafi liver lands-
maður getað haft um 550 gr. af sápu til afnota
það árið og þá ekki eingöngu til líkamsþvotta,
1
; 'tT f—"
|gig|I 1
MOK >" 1 iPi 44 ■ '
1 'o&xm:
Sápa er til í
ciag íýmsum
stœröum og
gerðum.
Fyrrum taldist
hún munað-
arvamingur
og var spöruð
sem slík.
heldur lika á allt annað sem þvegiö var með
sápu. Varla telst það mikið, en fólk sparaöi
sápuna.
Sápan þótti líka svo merkileg aö hún var
notuö til gjafa eftir kaupstaðarferðir, rétt eins
og hárkambar og ýmislegt smálegt.29 Sápa var
þannig nokkurs konar „lúxusvarningur”, en
hún var þó ekki af öllum talin það besta til
þvotta. Jónas frá Hrafnagili segir að á 19.öld
hafi tilhaldsstúlkur gjarnan þvegið sér úr
mjólk, mysu eða skyrblöndu.'" Átti slíkt að
gefa fallegra útlit. Ein þeirra kvenna sem töldu
slíkt heilagan sannleik var Margrét Sigurðar-
dóttir, kona Símonar Dalaskálds. Hún „var
björt í ásjónu, enda bleytti hún stundum
þurrkuhorn í mjólk og strauk jrví svo yfir and-
litið; hafði trú á joví, að það héldi hörundinu
björtu og hreinu.”'1 Þetta var um 1900 og við-
búið að íslenskar konur hafi þá almennt verið
búnar aö leggja þennan sið niður.
Annar siður var hins vegar lífsseigari, en
hann var sá að þvo hár úr keytu. Slíkt var al-
vanalegt alla 19. öld, ekki aðeins vegna þess
að veriö væri að spara sápu, heldur einnig
23