Ný saga - 01.01.1993, Blaðsíða 6

Gunnar F. Guðmundsson
Rómaskattur og páfatíund
kristinrétti Arna biskups Þorlákssonar frá
1275 segir orðrétt:
Hver krístinn maður er og skyldugur að vera
hlýðinn við páfann að Rúmi og fyrír því skal
hver maður, sá sem má, gjalda Rúmaskatt,
einn penning taldait, ogfá presti í hendurfyr-
ir páskir fpáskaj, eða pað annað sem fyrir x
menn gjaldist álnar virði. Það fé skal hafa
hinn belgi Pétur in Roma. En hver sem það
lýkur eigi og hefir hannföng til og svo sá sem
við tekur og leynir þar nokkuru af þá er
hvortveggi ípáfans hanni'
Skattur þessi bar ýmis önnur heiti að fornu
eins og Rómatollur, Péturspeningur, Pétursfé,
Péturstollur og naglar.’ Hér á eftir verða notuð
jöfnum höndum oröin Péturspeningur og
Rómaskattur, eftir því sem heimildir gefa til-
efni til. Enn fremur verður fjallað um annars
konar skatt, sem einnig gekk undir ýmsum
heitum, en var venjulega nefndur Jórsalatíund
eða páfatíund.
Upphaf Rómaskatts
Talið er, að Offa II, konungur af Merkíu á
Englandi (757—796?), hafi fyrstur greitt Róma-
skatt, og átti féð að renna til fátæklinga og
kirkna í Róm. Eftir daga hans héldu greiðslur
áfram, en voru stopular, þangað til Vilhjálmur
af Normandí kom til sögunnar. Árið 1066
stýrði hann sigursælum her til Englands og
lagði það undir sig. Þegar liann hafði tryggt
völd sín í landinu, kom hann Rómaskatti I fast
horf, enda átti hann páfa þökk að gjakla fyrir
stuðning við leiðangurinn. Danir höfðu áður
fylgt fordæmi Englendinga, líklega snemma á
11. öld, þegar ríki þeirra á Englandi stóð veikt
og þeir þurftu á stuðningi kirkju og páfa að
halda. Þessar tvær þjóðir voru fyrstar til að játa
páfa Rómaskatti.’
Sú kenning hefur komið fram, að Norð-
menn hafi eins og Danir kynnst Rómaskatti
hjá Englendingum.' En flestir fræðimenn
munu nú vera sammála um, aö það hafi verið
Nikulás Breakspear, kardínáli og sérlegur full-
trúi páfa, sem kom honum á, um sama leyti
og stofnaður var erkibiskupsstóll í Niðarósi
1152 (eða 1153). Ef grannt er skoöaö, fer þetta
varla á milli mála, því að í konungseiði Magn-
úsar Erlingssonar 1163 (eða 1164) segir orð-
rétt, að hann muni „halda sig við það, sem
Hadríanus ákvarðaði um Péturspening og
önnur málefni ríkis og kirkju, þegar hann var
legáti í Noregi“3 Heimildir benda einnig til, að
kardínálinn hafi fengiö Svía til að samþykkja
skattinn, þegar hann hélt með þeim fund í
Linköping 1153.6
Rétt er að taka fram, að Féturspeningur var
skattur, sem lagður var á leikmenn, og þess
vegna náði hann ekki fram að ganga nema
þeir samþykktu hann sjálfir ásamt konungi
sínum. En hvers vegna féllust þeir á þessar
nýju álögur bæði í Noregi og Svíþjóð? Ein
skýringin gæti verið sú, að þeir hefðu talið sér
það skylt fyrir að fá erkibiskupsstól í heima-
landið. Annað má nefna, sem hefur verið trú-
uðum mönnum mikils virði. í bréfi til konungs
og höfðingja Svía 1154 komst páfi svo að orði,
að hann væri sannarlega ekki aö hugsa um
eigin hag, þegar hann krefði þá um Péturs-
pening, heldur sálarheill þeirra, og hét hann
þeim að gera sitt ýtrasta til að þeir fengju að
launum notið verndar hins sæla Péturs post-
ula.7
Enda þótt Péturspeningur væri ekki hár
skattur, eins og síðar verður vikið að, munaði
um hann, þegar saman safnaðist frá mörgum
löndum. En fyrst og síðast var hann táknrænn
og staðfesting á því, eins og segir í skatt-
heimtubók páfastóls (Liber censuum), að kon-
ungur og höfðingjar, heimili þeirra og fé allt
4