Ný saga - 01.01.1993, Blaðsíða 73

ísletidingar á 18. öld.
Píetisminn var að því leytinu líkur upplýs-
ingunni, að hann gerði kröfur til einstaklinga
út alþýðustétt. Hann kallaði menn til meiri á-
byrgðar á eigin lífi en tíðkast hafði fram að
því og með fermingartilskipun 1736 er farið
að ætlast til þess, að börn læri að lesa. Þannig
var jarðvegurinn undirbúinn fyrir upplýsing-
una. Loftur Guttormsson telur „ — að einlægast
sé að skilja píetismann sem beint forspil að
upplýsingunni.”2 í umfjöllun hans um uppeldi
á upplýsingaröld tekur hann á píetismanum
sem hluta af upplýsingunni. Samkvæmt báð-
um stefnum skyldi bæta húsaga og koma upp-
alendum í skilning um gildi hans og báðar
gagnrýna uppeldismenningu alþýðu. Samfara
hinni píetísku löggjöf verða raunveruleg þátta-
skil í hugmyndasögu uppeldis á íslandi.' Við-
horfin í píetismanum voru þó alls ekki öll ný.
Bessastaðapóstarnir, tilskipun frá 1685, voru í
öllum aðalatriðum líkir Húsagatilskipun píet-
ismans 1746. Áherslur voru dálítið aðrar og
Bessastaðapóstarnir voru um sumt nokkuö
strangari. Munurinn lá ekki síst í þeim viðhorf-
um, sem minna helst á upplýsinguna, en það
er áherslan á húsaga og menntun í uppeldinu,
sem er er þyngri í húsagatilskipunni. Ingi Sig-
urðsson telur framfaraviðleitni 18. aldarinnar
alla til upplýsingarinnar og píetismann þar
með.' Hér er ekki reynt að greina á milli, enda
varla um mjög afmörkuð skil að ræða, hvorki í
tíma né markmiðum. Þau voru að aga lýðinn
með því að skilgreina vald og skiptingu þess.
Hvort tveggja er í fullkomnu samræmi við
anda embættismannaríkis einveldisins, sem var
í mótun á 17. öld og orðið fast í sessi á 18. öldd
Skoðanaágreiningur
Þótt menn dragi dám af samtíð sinni er það
enginn nýr sannleikur að sitt sýnist hverjum
um menn og málefni. Ekki voru allir upplýsing-
arsinnar á upplýsingaröld eða píetistar um mið-
bik 18. aldar. Þetta er ljóst af skrifum framá-
manna þessa tíma. Þótt menn aðhylltust sömu
hugmyndastefnuna í meginatriðum, mátti alltaf
deila um framkvæmdir og sjónarmið. í ritum
klerka og embættismanna er einnig augljós
munur á viðhorfum þeirra til alþýðufólks. Þá
má glöggt sjá, að almenningur hefur einnig
haft mismunandi skoðanir á málefnum og
jafnvel ólíka lífssýn.
Þótt séra Tómas Sæmundsson hafi verið
mikill aðdáandi Magnúsar Stephensens eru
ólík viðhorf þeirra til almúgans sláandi. Má
vera að ætterni þeirra hafi þar nokkuð að
segja. Magnús var alinn upp meðal ráðamanna
landsins, en séra Tómas var kominn af
óbreyttum iiændum.
í augum margra embættismanna var alj^ýðan
ekki hópur af einstaklingum, heldur einhvers
konar massi eða heimskt skrímsli, sem varð að
hemja og temja. Magnús Stephensen taldi fast-
heldni almúga við dulhyggju og djöflatrú
standa Landsuppfræðingarfélaginu fyrir þrif-
um, en það var mjög í anda þeirra skýringa,
sem lengi tíðkuðust á hvers konar meini í
þjóðfélaginu. Slík gagnrýni tíðkaðist bæði hjá
upplýsingarmönnum og píetistum og var ekki
ný af nálinni. Á hinn bóginn er athyglisvert að
Magnús kvartaði einnig undan þeirri skoðun
að allt væri gagnslaust annað en guðsorð og
eignaði hana almúganum, sem ekki vildi lesa
„oeconomiske Skrivter”.6 Yfirleitt hafði áhugi
manna á dulhyggju einmitt þótt merki um of
lítinn áhuga á kristnum gildum.
Séra Tómas Sæmundsson leit á alþýðuna
frá öðru sjónarhorni:
Ég hefi stundum orðið hissa á að lesa, hvemig
skrifað er um almúgann utanlands, og hvem-
ig fara eigi að frœða hann; mér sýnist þrátt
fyrir alla skólauppfrœðinguna, sem hann hef-
ir notið í uppvextinum, oftast vera gert ráðfyr-
ir honum eins og ncestum andlega hlindum
— skilningslausum og hugsunarlausum.
Nœstum allar ritgerðir þykja of torveldar og
pungskildar handa honum, sem rétt hver
maður hér á landi, þó minna hafi reynt, séð
og heyrt, gœti hœglega komist fram úr, og haft
gagn og skemmtun af, vœru þœr á voru máli;
og af pví hefur mér skilist að íþessum efnum
muni löngum náttúran náminu ríkari...1
Tómas kenndi ráðamönnum fremur en
meðfæddu hæfileikaleysi um menntunarleysi
almenningsK og beindi spjótum sínum þá helst
að yfirvöldum fyrir hönd alþýðu.
Rit séra Jóns Steingrímssonar hafa orðið til
að móta hugmyndir síöari tíma manna á ríkj-
andi heimsmynd átjándu aldar. Séra Jón lagði,
í samræmi viö rétttrúnaðinn, ofuráherslu á
refsingu Guðs fyrir syndir.9 Viðhorf hans eru
71