Ný saga - 01.01.1993, Blaðsíða 66

Guómundur Jónsson
Stjórntæki gamla samfélagsins
Hundrað ár frá leysingu vistarbandsins
Hér er því fyrst ogfremst aðgcetandi, á
einn bóginn þörf bœndastéttarinnar
á íslandi, að bún hafi fasta og stöð-
uga vinnukrafta yfir að ráða, til þess að geta
yrkt jarðir sínar og haldið atvinnuvegi sínum
í tilhlýðilegu horfi, og á hinn bóginn réttindi
hvers einstaks manns, sem allir eiga heimt-
ingu á, að náttúrulegum réttindum þeirra
verði ekki þröngvað meira en þörf borgaralegs
félags útheimtir'
í ár eru eitt hundrað ár iiðin frá því að kastað
var rekunum á hina aldagömlu íslensku stofn-
un, vistarbandið. Með lögum frá Alþingi árið
1893, sem tóku gildi árið eftir, var öllu fólki
eldra en 21 árs leyft að ráða vinnu sinni sjálft
og eiga allt kaup sitt. Það vill einnig svo til að
í ár eru rétt tvö hundruð ár síðan hert var svo
mjög á vistarskyldu búlausra manna hér á
landi að harkalegri verkalýðslöggjöf er vand-
fundin í sveitasamfélögum Evrópu fyrir daga
iðnlryltingar. Lausamennskulögin frá 1783
lögðu næstum algert bann við launavinnu
verkafólks utan vinnumennsku. Strangt eftirlit
var haft með lögunum og fólki sem var upp-
víst að því að brjótast úr vistum var refsað
með fésektum og hýðingu. Dálítið var slakað
á vistarbandinu árið 1863, refsingar mildaðar
og mönnum gefinn kostur á að verða sér úti
um lausamennskubréf að uppfylltum ákveðn-
um skilyrðum og gegn ærnu fégjaldi. Islenska
verkalýðslöggjöfin var ekkert einsdæmi, svip-
uð lög voru í nágrannalöndum okkar fram eft-
ir öldum, þar á meðal Danmörku.2 En hún
varaði lengur hér en í flestum löndum Evrópu
og þrengdi meira afkomumöguleika jarðnæð-
islausra vegna þess að engar útgöngleiðir voru
til borga - nema þá með því að flýja land.
II
í Evrópu á miðöldum voru höfuðstéttir
samfélagsins lénsaðall og bændur, sú fyrr-
nefnda í drottnandi stöðu gagnvart hinni síð-
arnefndu. Víða tóku lénsmenn upp þá aðferð
til að tryggja sér vinnuafl bændafólks að binda
það í átthagafjötra og leggja á það vinnukvaö-
ir. Enda þótt vinnukvaðir væru víðtækar fram
á síðari hluta 18. aldar á íslandi var ekki geng-
ið eins nærri persónufrelsi manna og víða á
meginlandi Evrópu. Öðru máli gegndi meö
hinn fjölmenna hóp búleysingja á íslandi sem
var sviptur valdi yfir eigin persónu og vinnu
og dæmdur með ströngum lögum um vinnti-
vistarskyldu til að eyða lífi sínu sem landbún-
aðarverkamenn á bændabýlum. Líkt og evr-
ópski ánauðarbóndinn uppskar vernd léns-
mannsins gegn ræningjum og utanaðkomandi
árásarmönnum naut vinnuhjúið verndar hús-
bændanna gegn hungri og dauöa í hörðum
árum. hannig byggðist vistarskyldan ekki ein-
göngu á valdbeitingu húsbænda á verkalýð
heldur ákveðnum siðrænum grundvelli efna-
hagslífsins, moral economy, þar sem eitt æðsta
lögmálið var undirgefni hinna lægri og ábyrgð
hinna æðri. Húsbændur máttu ekki fara með
vinnuhjú eins og þeim sýndist, þeim bar að
veita þeim forsvaranlegt kaup, klæði og skæöi
eins og sveitarvenja bauð, og ala önn fyrir
þeim í sjúkdómum og veikindum. Mörg göm-
ul og heilsubiluð hjú fengu að eyöa síðustu
æviárunum hjá húsbændum eins og þau væru
meðlimir fjölskyldunnar.
Lausamenn og þurrabúðarmenn voru aðal-
hópar verkafólks utan vinnuhjúastéttarinnar.
Snemma á öldum var farið að setja skorður
við fjölgun þeirra og stefndi þróunin í átt til
strangari löggjafar allt frá Píningsdómi 1490 og
fram á 18. öld. Harðast gekk ríkisvaldið fram
með lausamannalögunum 1783-1863. Laga-
64