Ný saga - 01.01.1993, Blaðsíða 58

Gunnar Karlsson
Óarðbærasta búfjárleiga
Erleiga með 10% vöxlum, áöur en smjörvero hœkkaóijlíkleva á 14.
180
174
168
162
156
150
144
138
132
126
120
114
108
102
96
90
84
78
72
66
60
54
48
42
36
30
24
18
12
6
Ærleiga
liiRnndi lætur í té
Ahætta
Vanskii
Innheimtukostnaður
Fjármagnskostnaður
Alit að 60 álnír
áætlað af handa-
hófi
Ærkúgildi
sex ær
tvævetrur
120 álnir
smjörverö bœkkadi, líklega á 14. ölá
EÍRiindi fær til baka
hann dó, árið 1177, samkvæmt Sturlu sögu í
Sturlungu.'7 Engin rök eru til að ætla annað en
að hann hafi leigt þau fyrir lögleigu, 10% á ári.
Yngsta heimildin um tólf álna leigu fyrir kú-
gildi er réttarbót konungs árið 1294, þar sem
Jónsbókarreglan er ítrekuð og útfærð nánar.®
Heimildir benda því til að búfé hafi verið leigt
á þessum kjörum að minnsta kosti á aðra öld,
kannski miklu lengur í báðar áttir. Páll Briem
gekk út frá því að búfjárleiga hefði tíðkast frá
upphafi byggðar.”
Breytt leigukjör
Síðar áttu leigukjörin eftir að breytast, fyrst
vegna þess að smjör hækkaði í verði, án þess
að minna smjör væri greitt í leigu vegna þess.
í flestum gerðum Búaiaga, allt frá hinni elstu, er
smjörfjórðungur talinn 10
álnir,"1 svo að tveggja fjórð-
unga kúgildisleiga varð 20
álna viröi en ekki 12 eins
og áður. Frávik koma fyrir;
stundum er tilgreint sérstakt
verð á vetrarsmjöri, 8 álnir
fjórðungurinn." Eitt dæmi
er um átta álna fjórðung,
kallað „matarlag á vinnu“,
annað um sex álna.12 Þá
gægist stöku sinnum fram
markaðshyggja sem gerir
ráð fyrir lægra verði „þá
best er til smjörs“, en
svolitlu hærra „þá verra
er“.11 Helgi Þorláksson telur
að Búalög sýni í megin-
dráttum verðlag sem hafi
oröiö fast um 1400, þótt
einstakar breytingar hafi
slæðst inn í þau síðar."
Mun því mega treysta því
að ákvæði sem er síendur-
tekið þar með ólíku orða-
lagi sé heimild um verð
ekki síðar en um 1400.
Lengi hefur verið
gengið að því sem vísu að
búfjárleiga hafi haldist ó-
breytt í smjöri þrátt fyrir
hækkun þess. Þegar kú-
gildi er taliö 120 álnir og leiga eftir það tveir
fjórðungar smjörs á 10 álnir hvor, þá er það
oröin leiga upp á 16 2/3%. Þorvaldur Thor-
oddsen taldi að búfjárleiga hefði hækkað með
þessu móti á 14. öld, en tilfærði engar heim-
ildir um það.17 Björn Lárusson segir það vera
„everywhere clearly stated that the hire of
dairy cattle is 10 ells per farthing butter.“ En
hann tilfærir aðeins eitt dæmi um 16 2/3% leigu,
frá 1401, en þar er um að ræða vexti af skuld
en ekki búfjárleigu. Annars segir Björn að
vextir hafi verið á bilinu 5-10% á 15. öld.'16 Ó-
tvírætt dæmi um 16 2/3% leigu, hvort sem er í
smjöri eða öðru, er hins vegar að finna í Búa-
lögum XVI, í handriti frá 17. öld:17 „Með samri
leigu á að byggja ár um kring ásauðarkúgildi,
þaö er sex ær með lömbum, sem kú, fyrir tvo
fjórðunga smjörs eða aðrar tuttugu álnir ...“
Ekki þarf því að efa að rétt sé að búfjárleigan
56