Ný saga - 01.01.1993, Blaðsíða 27

Hreinlœti íslendinga á 19. öld
aö á hótelinu sem hann dvaldist á hafi aðeins
verið eitt baðker. Það hafi jú verið notað til
baöa, en jafnframt sem gestarúm í hallæri!J7
Heldur er þetta ótrúleg saga, enda voru bað-
ker jiessa tíma yfirleitt ekki mjög stór. Stærð
þeirra hefur reyndar verið upp og ofan eins
og annað, og hugsanlega hafa einhverjir átt
stór baðker. Þeir hafa hins vegar verið fáir,
enda jafn kostulegir gripir ekki á hvers manns
færi langt fram á 20. öld.
Andfult fljóð fær engan mann
Á tannhirðu íslendinga er sjaldan minnst, en
af orðum Halldórs Laxness má ráða að ein-
hver misbrestur hafi enn verið á henni um
1928. Þá kveðst hann þess fullviss að hann
myndi gera jijóðinni meira gagn með því að
gefa öllum landsmönnum tannbursta, heldur
en með því að yrkja þeim ódauðleg ljóð.
Hann er líka á því aö mörg íslensk stúlkan
hafi orðið af góðu gjaforði „af jiví að hún
gleymdi að hreinsa á sér munninn eftir að
hafa borðað fisk, en stúlka með óhreinar og
skemdar tennur er als ekki markaðshæf.”w
Á 19. öld hafa þær eflaust veriö margar
stúlkurnar sem ekki voru „markaðshæfar” af
þessum orsökum. Almennt hafa menn ekki
stangað nógu oft úr tönnunum, né þrifiö þær
yfirhöfuð. Tannburstar voru til seint á 19. öld,
svo sem auglýsing frá versluninni Edinborg í
Reykjavík árið 1896 irer með sér. Þar segir að
tannburstar fáist t versluninni, auk annars
varnings til að hressa upp á útlitið." Þeir hafa
þó líklega talist til munaðarvöru og fremur fáir
keypt þá. Ekki þarf jiví að efa að andremma
hefur verið ljótur blettur á þjóðinni sökum lé-
legrar tannhirðu. Alþýðulækningarnar kunnu
|x> ráð við því sem öðru. í lækningakveri frá
19. öld, einu af mörgum, segir að menn skuli
drekka brennt malurtarvatn, brennt reyrvatn
eða bera gull í munni til að losna við þennan
hvimleiða kvilla.'" Dýr ráðlegging J)að, en
læknar áttu betri ráð og ábendingar. Dr. Jónas
Jónassen getur þess árið 1884 að algengt sé að
Islendingar kvarti undan tannverk, skemmd-
um tönnum og tannleysi. Þetta telur hann að
stafi helst af j)ví að landsmenn drekki of lieitt
kaffi, en ráðleggur þeim einnig eindregið aö
hirða tennur sínar betur. Það fái þeir meðal
annars gert með j)ví að skola munninn eftir
máltíðir og strjúka yfir tennurnar meö votum
klút." Þetta sama hefur reyndar Sveinn Páls-
son, settur landlæknir, nefnt rúmum 80 árum
áður, og Elín Briem og eflaust íleiri hamra á
j)ví síðar.
Ekki hafa þær ábendingar þó náð betur til
j)jóðarinnar en svo, að Halldóri Laxness líst á-
standið enn svo slæmt sem hann lýsir um
hálfri öld seinna.
Aöstööuleysi
Ekki er hægt að gera íslenskum vanþrifum skil
utan að lýsa aöstöðuleysinu sem þjóðin bjó
við langt fram á j)essa öld. Fólk sem býr í
skítugum og lélegum húsum og hefur slæma
aðstöðu til að ná í hreint vatn hlýtur aö eiga í
vanda með hreinlæti og þrifnað, en íslensku
toribæjunum var oft lýst svo að þeir hefðu:
... óslétt rakt moldargólf, oft með smápollum.
Allt er koldimmt. Göngin eru ekki bœrri en
svo, að maðurfcer naumlega staðið þar upp-
réttur, og ekki er óvenjulegt, að gesturinn reki
nefið í bál/hertan þorsk eðaflyðru, sem hangir
niður úr rjáfrinu.11
Þó rigningarvatn væri í göngunum var oft
erfitt fyrir landsmenn að nálgast gott neyslu-
vatn, laust við saurmengun og annan ófögnuð
vegna hlandfora og slæmrar umgengni. Menn
sóttu vatnið í læki, brunna eða óvarðar vatns-
holur, en árið 1899 segir í Eir að Vestmanney-
ingar séu þeir einu sem þá notist viö rigningar-
vatn." Einir fjórir aðilar voru þá komnir með
vatnsleiðslur í hús sín að sögn Guðmundar
Björnssonar læknis, en þeir voru Pétur Thor-
steinsson kaupmaður í Bíldudal, Páll Einarsson
sýslumaður á Patreksfirði, Otto Wathne á
Seyðisfirði og sjúkrahúsiö á Akureyri." í
Reykjavík varð það hlutskipti Knuds Zimsen
verkfræðings og bæjarstjóra að beina mönnum
inn á brautir vatns- og skólpleiðslna í byrjun
20. aldar.
Þrengslin í húsakynnum landsmanna vildu
líka verða mikil og baðstofurnar hýstu ýmislegt
fleira en bóklestur og menningu. Þaö má vera
skondiö lil j)ess að hugsa að veggjalúsin kem-
ur líklega fyrst til á íslandi á 19. öld þegar
menn fara almennt að þilja baðstofur sínar.r
25