Ný saga - 01.01.1993, Blaðsíða 77

íslendingar á 18. öld.
ekki við hæfi landa sinna og sennilega hefur
háð Jónasar Hallgrímssonar um rímnakveð-
skap Sigurðar Breiðfjörð verið eina meðalið
af þeim sem reynt var, sem skilaði nokkrum
árangri. Þó voru í þessu máli, eins og öörum,
skiptar skoðanir. í Ferðabók Bjarna Pálssonar
og Eggerts Olafssonar segir að Islendingar
lesi fornsögur og kveði rímur. Þeir telja jxtð
bæði viturlegt og skynsamlegt.’7 Þetta var um
svipað leyti og píetistar voru að banna lestur
þeirra.
Píetistar höfðu í rauninni ekkert á móti
fornsögum. Bæði fyrir og eftir píetismann voru
fornmenntir stundaðar af mikilli virðingu fyrir
viðfangsefninu, bæði í fornmenntastefnu og
rómantík. Fornmenntastefnan liélt sínu striki
meðal menntamanna á tímum píetista og
reyndar lengur og er Stofnun Árna Magnús-
sonar til marks um jrað. En |rað sem vísinda-
menn fengust við inni á fræðastofnunum var
ekki talið eiga neitt erindi við alþýðúna. Eben-
ezer Henderson, skoskur trúboði, sem var á
íslandi 1814-1815 lýsir þessu viðhorfi er hann
skrifar að „...í höndum lærðra manna geti þær
[fornsögurj komið að góðu gagni. En að hvetja
almúgann til að lesa þær, væri til joe.ss eins að
ala á hjátrú og trúgirni...“2H
Yfirvöld voru sífellt að reyna að temja al-
þýðuna en hún lét illa að stjórn. „Hálfósýni-
legi andstæðingurinn", sem áður getur, var
hinsvegar ekki einungis joaö sem gekk á milli
manna í munnmælum og uppskriftum og rná
kannski segja að þar sé sýnilegi hlutinn. Ó-
sýnilegi hlutinn var samfélagiö sjálft og lifn-
aðarhættir manna, joað sem fólk geröi í dag-
legu lífi og sagði sín á milli. Um jxtö eru litlar
heimildir, enda unnu yfirvöld hörðum hönd-
um að joví að uppræta jxiö. Þann hluta and-
legrar menningar sem hafði ekki fornfræði-
legt eða annað fræðilegt gildi var engin á-
stæöa til að skrá eða geyma, heldur jwert á
móti.
Óreióa í samfélaginu
Ljóst er af rituðum heimildum, að hegðun al-
múga var ekki í samræmi við væntingar yfir-
valda. Á 18. öld var jxtö kallað sjálfræði þegar
almúgafólk hafði sjálfstæðar skoðanir eða h;ig-
aði lífi sínu á einhvern hátt að eigin vild.
Kvartanir yfirvaldsins yfir sjálfræði íslendinga
er fremur regla en undantekning og einnig má
merkja hneykslan ýmissa erlendra manna.
Skýringarinnar á sjálfræðinu má meðal annars
leita í joví hve mörkin milli stétta voru óskýr,
en afleiðingarnar voru til skamms tíma taldar
flest joað sem illa fór.
Mikilvægt er að hafa í huga að þótt
bændasamfélag hafi verið við lýöi, var engan
veginn svo að allir væru bændur. Bæði var yf-
irstétt fyrir hendi, sem fór með yfirvald í land-
inu, og óvenjuhátt hlutfall landsmanna var
vinnuhjú, ef miðað er við önnur Norðurlönd.
Vinnuhjúastéttinni var aö stærstum hluta við-
haldið með afkomendum bænda, sem ekki
var rúm fyrir í bændastétt. Niðursetningar og
flakkarar voru einnig margir. Mikilvægi jieirra
felst fyrst og fremst í joví hve óstöðugar stétt-
irnar voru vegna almennrar fátæktar. Enginn
var öruggur í sinni stétt og hver sem var gat
átt von á jwí að hrapa niður í neðstu lög jijóð-
félagsins með aldrinum eða í næsta harðæri.
Hver og einn naut þeirra lífskjara sem stétt
hans tilheyrði hyerju sinni án tillits til jiess
hvaða stöðu hann hafði áður skipaö í jojóðfé-
laginu. Jafnframt var hægt að færast upp í
mannvirðingum ef fólksfækkun varð. Sjálfs-
mynd manna hefur ekki nema að litlu leyti
mótast af stéttarstöðu þeirra vegna þess hve
hún var óörugg og breytileg. Skyldleiki fólks
úr mismunandi stéttum og félagslegt óöryggi
olli hvoru tveggja í senn, óánægju og sjálfræði
þeirra sem lentu undir, t.d. vinnuhjúa,'" og
stuðlaði að samkennd milli fátæklinga lands-
ins, sem voru nánast allur almenningur.
Stéttaróvissan og sjálfræðið sem af henni
leiddi var löngum talið mesta mein þjóðarinn-
ar. Árið 1922 tekur Þorvaldur Thoroddsen
undir orð Niels Horrebow frá 1751 og lýsir því
á þessa leiö:
... að allt of mikill jöfnuður sé í umgengniyf-
irboðara og undirgefinna á íslandi, hús-
bœnda og bjúa. Afleiðingin sé, að bjúin bera
enga virðingu fyrir búsbœndum sínum, hús-
bœndur verða að bqfa alla varúð að styggja
ekki hjúin, því annars standa þau uppi í hár-
inu á þeim, og þeir húsbændur. sem vilja láta
vinna duglega, fá engin hjú. Ódcel hjú geta
farið á flakk og vergang, og eftir landslögum
og landsvenju eru bœndur neyddir til að hýsa
þessa Jlakkara.•'1
75