Morgunblaðið - 17.06.2011, Blaðsíða 28

28
Í dag minnumst við
þess að liðnar eru
tvær aldir frá fæðingu
Jóns Sigurðssonar.
Þótt lífsstarf Jóns
hafi verið bæði marg-
brotið og mikið að
vöxtum verður hans
fyrst og síðast minnst
sem einstaks stjórn-
málaforingja og sjálf-
stæðishetju. Í hnot-
skurn snerist
stjórnmálabarátta Jóns Sigurðs-
sonar um að Íslendingar fengju
fullt forræði yfir eigin málum og
yrðu ekki skilgreindir sem hluti
dönsku þjóðarinnar. Til að ná fram
þessu tvennu var Íslendingum hins
vegar nauðsynlegt að fá eigin
stjórnarskrá til að eiga þess kost
að byggja upp þjóðlíf og stjórnmál
á eigin forsendum. Barátta Jóns
fyrir þjóð- og frelsisréttindum var
því öðrum þræði stjórnarskrárbar-
átta. Þótt fullyrða megi að enginn
einn maður hafi haft meiri áhrif á
þá stjórnskipun sem þjóðin hefur
búið við allt frá þjóðahátíðarárinu
1874 fram til þessa dags hafa
stjórnskipunarhug-
myndir Jóns þó fengið
litla athygli.
Það vekur athygli
við lestur greinar
Jóns Um alþíng á Ís-
landi (Ný félagsrit,
1841) hve vel hann er
að sér um þær stjórn-
skipunarhugmyndir
sem efstar voru á
baugi á seinni hluta
18. aldar og fyrri
hluta 19. aldar. Hann
lýsir stjórnskipan
samtímans með vísan
til fortíðar og bendir á að þau lýð-
stjórnarríki sem komist hafi á legg
á þessu tímabili hafi ekki öll sama
stjórnarhátt „en aðalhugmynd
þeirra [sé] sú hin sama sem lýsti
sér í stjórn [hinna] fornu Íslend-
ínga og náttúrulegust er, að þjóð
sjálf á höfuðvaldið, og enginn á
með að skera úr málefnum þeim,
sem allri þjóðinni viðkoma, nema
samkvæmt vilja flestra meðal þjóð-
arinnar. Þótt Jón telji fulltrúa-
lýðræðið nauðsynlegt fyrirkomulag
í víðfemu og torfæru landi þá segir
hann að „þjóðviljinn [sé] efstur.
Jón telur tímarit og dagblöð „hin
beztu verkfæri til að leiðbeina
kjósendum við val á fulltrúum og
að þau geti einnig veitt stjórn-
málamönnum aðhald og hvatt þá
til „umhugsunar og vandvirkni
með því að finna að við þá, vekja
eptirtekt þeirra og annara á því
sem miður fer og hvernig það megi
bæta
Í undirkafla greinarinnar, „Hver
stjórnarlögun bezt þyki“, kemst
hann að þeirri niðurstöðu að þegar
eigi að „bera saman stjórnarlag-
anir, til að sýna hver bezt sé, þá
verð[i] fyrst að athuga, hverr að sé
tilgángur allrar stjórnar, og því-
næst meta stjórnarlagnirnar eptir
því, sem þær nálgast tilgánginn
meir eður minna.“ Hvernig sem
stjórnskipunarmálum sé að öðru
leyti háttað þá sé mikils um vert
að frelsið sé nægjanlegt til fram-
fara á öllum sviðum bæði andlega
og líkamlega en þó megi festuna
ekki vanta. Því sé augljóst „… að
allir kraptarnir verða að vera laus-
ir að nokkru en bundnir að
nokkru.“ Jón veltir fyrir sér kost-
um og göllum „valmennisstjórnar
(aristókratí) og fullkominnar lýð-
stjórnar og kemst að þeirri nið-
urstöðu að mest sé um vert að
„hitta þá stjórnlögun, sem bezt
vekur og elur þjóðfjör og þjóð-
rækni, en forðar um leið við skað-
vænum flokkadráttum; hefir nóg
vald til að koma fram lögum og
rétti, og hverju sem gott er, en þó
svo temprað, að eigi megi það
verða til kúgunar, …“
Hvað þjóðinni sjálfri viðvíkur
telur Jón að ekki beri að hefta
frelsi manna nema í því tilfelli að
frjálsræðið ógni „öllu félaginu og
þjóðin gæti borið skaða af“. Hann
bætir því við að á Íslandi þyki það
lágmarksréttindi að sérhver maður
„… hafi frelsi til að halda trú þá
sem hann vill, tala hvað hann vill,
rita hvað hann vill, og láta prenta
hvað hann vill, meðan hann meiðir
engan … Sömuleiðis megi atvinnu-
frelsi og verslunarfrelsi ekki vanta
og mikils sé um vert „að bæja-
stjórn (kaupstaðastjórn) og sveita-
stjórn sé svo frjáls sem verða
má …“
Þótt staða Alþingis sé nú allt
önnur og betri en hún var með til-
komu Stjórnarskrár um hin sjer-
staklegu málefni Íslendinga þá má
segja að umfjöllun og gagnrýni
Jóns á yfirgang framkvæmda-
valdsins gagnvart þjóðþinginu
kallist á við vandamál samtímans
(Stjórnarskrá Íslands, Andvari
1874). Jón kvartar yfir því að Dan-
ir oti að Íslendingum sínum eigin
málum „bersýnilega til þess, að
ávinna með því fullkomið yfirvald
yfir oss í vorum eigin málum, því
þá er það eptir þeirra áliti jafn-
rétti, að þegar vér erum til dæmis
25 sinnum færri en þeir, þá skulum
vér hafa einúngis eitt atkvæði móti
25 í hverju máli sem er.“ Þarna
kemur fram skilningur á vand-
kvæðum þess að framfylgja form-
legu jafnréttishugtaki út í ystu æs-
ar þegar kemur að vægi atkvæða.
Við lestur þeirra skrifa Jóns
Sigurðssonar um stjórnskrá og
Jón Sigurðsson og stjórnarskráin
Eftir Ágúst Þór
Árnason »Hvað sem líður hug-
leiðingum um af-
stöðu Jóns til fullveldis
Íslendinga leiðir skoðun
á verkum hans í ljós
stjórnskipunarhug-
myndir sem ekki aðeins
hafa staðist tímans tönn
heldur eiga enn erindi í
umræðu um íslenska
stjórnskipun.
Ágúst Þór
Árnason
Barátta Jóns Sig-
urðssonar snerist um-
fram allt um að færa
löggjafarvald og eigin
stjórn mála í hendur
Íslendinga. Mörg um-
mæli hans eru þess
vegna eindreginn
áfellisdómur yfir
meðvituðum tals-
mönnum innlimunar
Íslands í evrópska
stórríkið Esb., sem
myndi hrifsa af okkur allt æðsta
löggjafarvald. Fjölmargir gera
sér enga grein fyrir þessu, en
ættu að kynna sér málið! (skýr
rök hér: http://jonvalurj-
ensson.blog.is/blog/jonvalurj-
ensson/entry/878892/).
„Sumir af vorum helztu mönn-
um eru líka svo hræddir við
sjálfsforræði landsins, að þeir eru
eins og skepnan, sem varð hrædd
við sína eigin mynd. En nú er það
lífsmál fyrir vort land, að það hafi
alla stjórnarathöfn sem næsta sér
og hagkvæmasta, og þá stjórn,
sem getur svo að kalla séð með
eigin augum það sem hún á að
ráða yfir, en ekki í speigli og ráð-
gátu, eða með annara augum, í
300 mílna fjarska. Þetta er krafa,
sem oss virðist ekki maður geti
sleppt, nema með því að óska sér
að leggjast í dauðasvefn að nýju
…“ (Úr ritgerð Jóns, Um
stjórnarmál Íslands, Ný félagsrit,
XXII, 5, 1862.)
Í sömu grein, s. 2-3, ræðir hann
mál, sem kallast á við keppikefli
Esb.-sinna í nútímanum: „Þegar
konúngs veldið var takmarkað í
Danmörku (1843), var byrjað á
hinni sömu aðferð og áður, þegar
fylkjaþíngin voru sett. Íslandi var
ætlað að vera sem eitt fylki í
Danmörku, vera undirlagt sömu
grundvallarlögum og Danmörk,
hafa nokkur atkvæði á þíngum
Dana, en að öðru leyti halda al-
þíngi sem einskonar amtsráði.“
Nú er þetta á ný hugleiðing-
arefni: Getur verið, að þetta sé
það hlutskipti, sem sumir ætla
landi okkar nú: að setja það undir
sömu grundvallarlög og annað
ríki eða löggjafarvald, sem yfir
okkur verði sett, í mörg hundruð
mílna fjarlægð – löggjafarþing,
þar sem við fengjum að hafa fáein
atkvæði, en yrðum
algerlega undir sett
og fengjum engu um
ráðið, hvað þar yrði
til af lögum?
Getur verið, að
sumir þingmanna
okkar ætli landinu
þetta? Er hugs-
anlegt, að þeir séu
svo hræddir við
sjálfsforræði lands-
ins?
En er eitthvað til í
því, að við fengjum
engu um þetta ráðið,
ef við „gengjum í“ Esb.?
Já! Það eru staðreyndir máls-
ins. Skoðum það nú í samhengi
við orð Jóns í hliðstæðu máli.
Vegna stefnu Dana með hinum
illa þokkuðu stöðulögum ritaði
hann í I. árg. Andvara árið 1874
(s. 116-117, hornklofainnskot
JVJ):
„Um hitt, sem einungis snertir
Danmörku, höfum vér aldrei ósk-
að að hafa neitt atkvæði; það eru
Danir sjálfir, sem hafa verið að
ota að oss þessum málum og ber-
sýnilega til þess að ávinna með
því fullkomið yfirvald yfir oss í
vorum eiginmálum, því að þá er
það eftir þeirra áliti jafnrétti, að
þegar vér erum til dæmis 25
sinnum færri en þeir, þá skulum
vér hafa einungis eitt atkvæði
móti 25 í hverju máli sem er.
Þeir [Danir] eru íhaldnir [=
skaðlausir], þó að þeir gefi oss
eitt atkvæði af 25, þótt það sé í
þeirra eiginmálum, en vér getum
ekki staðizt við að hafa ekki
meira en 25. part atkvæða í vor-
um eiginmálum. Oss finnst því
auðsætt, að í þessari grein sé
mikill óréttur falinn, er vér ætt-
um sem fyrst að fá rétting á.“
Sjá menn ekki hliðstæðuna?
Esb.-innlimunarsinnar láta eins
og það yrði til góðs fyrir okkur
að fá atkvæði um „málefni Evr-
ópu“ og að sá mikilvægi ávinn-
ingur réttlæti það að gefa þing-
fulltrúum og ráðherrum hinna 27
þjóðanna „hlutdeild í“ (= allsráð-
andi vald yfir) okkar löggjaf-
armálum, okkar eiginmálum, ef
fulltrúum þeirra sýnist svo.
En hliðstæðan er ekki full-
komin. Í stað þess að við hefðum
fengið 25. hvern þingmann á
þingi Dana skv. áðurgreindu
fengjum við 125. hvern þingmann
Jón forseti og
fullveldið
Eftir Jón Val
Jensson
Jón Valur
Jensson
Enn rennur upp
þjóðhátíðardagur með
lúðrablæstri og
bumbuslætti,
skemmtunum og
dansi á götum og
torgum. Við gleðj-
umst á mismunandi
hátt en öll fögnum við
því sama; frelsi og
fullveldi – réttinum til
að ráða lífi okkar í
því einstaka landi
sem Ísland er.
Þessi réttur er ekki sjálfsagður
eða sjálfgefinn; fyrir honum þurfti
og þarf enn að berjast og um hann
þarf að standa stöðugan vörð. Ungt
fólk, raunar allt fólk til 67 ára ald-
urs, hefur ekki upplifað annað en
frelsi og sjálfstæði. Lifandi minn-
ing um erlend yfirráð er að hverfa
og með henni e.t.v. skilningur okk-
ar á gildi frelsis og fullveldis.
Þó að stundum hafi verið hart á
dalnum þessi 67 ár, bætti fram-
takssemi þjóðarinnar og gleðin yfir
sjálfstæðinu það upp.
Það eitt að geta tekið
stórar sem smáar
ákvarðanir sjálf stælti
okkur og fyllti metn-
aði. Á einum manns-
aldri höfum við rifið
okkur upp úr fátækt,
stækkað landhelgina,
komið hitaveitu í nær
öll hús, stórbætt vega-
kerfið, menntun og
heilbrigðisþjónustu –
svo fátt eitt sé nefnt.
Sjálfstæðið varð í senn
áskorun, hvati og drif-
kraftur einhuga þjóðar til góðra
verka.
Frelsi okkar og
fullveldi getur glatast
Nú, þegar minningin um líf í ný-
lendu dofnar, þarf að skerpa hana
og kenna nýjum kynslóðum mun-
inn á frelsi og ánauð. Einnig mun-
inn á menningu, trú og tungu okk-
ar og annarra þjóða og
menningarheima.
Gegnum áratugina höfum við
vanist því að alltaf sé næg atvinna,
matur í eldhúsinu og hiti í híbýlum
okkar. Sömuleiðis lyf og lækn-
isþjónusta ef við veikjumst. Allt
getur þetta breyst á svipstundu ef
við höldum ekki vöku okkar og
skynjum inn í innstu vitund að
ekkert af þessu er sjálfgefið. Meira
að segja fullveldi okkar sem þjóðar
getur glatast – að því er nú þegar
sótt úr mörgum áttum. Við þurfum
að stjórna lífi okkar, sem ein sam-
stillt þjóð, af skynsemi og festu.
Það er ekki kvöð heldur réttindi,
raunar forréttindi sem margir ekki
njóta.
Kennum ungu fólki söguna.
Lærum af því sem vel tókst og því
sem illa tókst. Skoðum hvort
tveggja með stækkunargleri
reynslunnar. Lítum til nágranna-
þjóða okkar og lærum af reynslu
þeirra. Þær hafa margar gefið eftir
stóran hluta fullveldis síns, opnað
landamæri sín á milli, tekið upp
„fjölmenningu“, leyft tungu sinni
og menningu að „þynnast út“, lagt
herafla til styrjalda í fjarlægum
löndum, og glímt við vaxandi
glæpatíðni og fíkniefnaneyslu. Ætl-
um við að ganga stíg vandamála í
takt við „fjölskyldu þjóðanna“ eða
höfum við krafta og kjark til að
stýra okkar málum í annan farveg
þar sem það á við?
Við þurfum að forgangsraða
verkefnum, jafna lífskjör, útrýma
fátækt og tryggja öllum þjónustu
og öryggi í ellinni þegar starfsævi
lýkur. Við verðum að úthýsa
græðgi og einkahagsmunum á
kostnað þjóðarinnar. Ísland, upp-
bygging þjóðfélagsins og stjórnun
þess á að þjóna þeim Íslendingum
sem hér vilja búa og starfa, sér og
sínum til framfæris og þjóðinni til
framdráttar. Ísland má aldrei aftur
verða stökkpallur þeirra sem í
græðgi sinni og siðblindu einblína á
eigin hag og draga efnahag og orð-
spor þjóðar sinnar í svaðið. Við
þurfum að úthýsa stjórnmálakenn-
ingum og stjórnsýslu sem leyfir
slíkt. Sem þjóð þurfum við sam-
stöðu, heilindi, trú og kjark til að
verða það sem við viljum vera.
Í dag fögnum við, vitandi að okk-
ar bíða einstök tækifæri.
Þankar á þjóðhátíð
Eftir Baldur
Ágústsson
Baldur
Ágústsson
» Í dag fögnum við,
vitandi að okkar bíða
einstök tækifæri.
Höf. er fv. forstjóri og forseta-
frambjóðandi – baldur@landsmenn.is
– www.landsmenn.is
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 2011
Jón Sigurðsson ritaði grein í fyrsta
árgang Nýrra félagsrita árið 1841
undir yfirskriftinni Um alþíng á Ís-
landi. Í greininni kom hann víða við
og sagði meðal annars:
„1838 bar aptur á samtökum og
þjóðaranda hjá Islendíngum: þá
var fulltrúaþíng annað í Hróars-
keldu frá 24 Sept. til 24 Desemb.
mánaðar, og voru etazráð Finnur
Magnússon og Hoppe Vaðla-
amtmaður settir af konúngi fyrir
hönd Íslands. Þá komu bænarskrár
um verzlanina frá Sunnlendíngum,
og verð eg að fara nokkrum orðum
um þær og afdrif þeirra, því hvort-
tveggja er serlega eptirtektavert.
Þær báru raunar með ser að þær
höfðu á sönnu að standa, en Is-
lendíngar mega læra þar, að Danir
eiga ekki málshátt vorn: „sá er
drengur sem við gengur“, og er því
ráðlegast, einkum þegar slíkar
bænarskrár eru sendar sem koma
verzlaninni við, að senda einnig
órækar sannanir fyrir serhverju því
sem til er fært, svo eigi megi
rengja. Hið annað, sem eptir-
tektavert er við bænarskrár þess-
ar, er það, að hverr má sjá hversu
nauðsynlegt oss er að eiga ekki
mál vor á fulltrúaþíngi Dana. Mót-
staða eins manns og fylgi vina
hans má ónýta að öllu vort mál,
þegar vort gagn þykir mót-
stæðilegt þeirra gagni, þareð vér
eigum einúngis 2 viss atkvæði af
60-70, en einkum þegar hitt bæt-
ist við, að fulltrúar vorir eru eigi
gagnkunnugir málinu og hafa eigi
ýtarlegustu sannanir í höndum, þá
er eigi einúngis málið sjálft, tapað,
heldur fáum vér þaraðauki það orð
hjá mörgum Dönum, að vér séum
egingjarnir mannhatarar, sem leit-
umst við að níða alla þá sem vilja
gjöra oss gott, og spörum ekki til
þess nafnafalsanir eða neinar
ódáðir, en mótstöðumenn vorir
verða tárhreinir píslarvottar.“
2 atkvæði af 60-70
Jón Sigurðsson 200 ára
Jón Sigurðsson 200 ára