Morgunblaðið - 17.06.2011, Blaðsíða 23

Íslendingar fá
heimastjórn.
Þingræði fest í sessi
og Hannes Hafstein
verður fyrsti
ráðherra Íslands.
Uppkastskosningarnar.
Ísland fær sinn sérstaka
fána. Samþykktur 19. júní
af Kristjáni X. Konur fá
kosningarétt og kjörgengi
til Alþingis.
Fyrstu stjórnmálaflokkar
landsins stofnaðir
(Framsóknarflokkur og
Alþýðuflokkur).
Ísland verður fullvalda ríki í konungs-
sambandi við Danmörku 1. desember.
1000 ára afmæli Alþingis
fagnað á Þingvöllum.
Sjálfstætt lýðveldi
stofnað á Þingvöllum
17. júní, fæðingardegi
Jóns. Sveinn Björns-
son kosinn fyrsti
forseti lýðveldisins.
Háskóli Íslands stofnaður 17. júní
á aldarafmæli Jóns Sigurðssonar.
Hátíðahöld víða um land og stytta
reist af honum.
19
0
0
19
0
1
19
0
2
19
0
3
19
0
4
19
0
5
19
0
6
19
0
7
19
0
8
19
0
9
19
10
19
11
19
12
19
13
19
14
19
15
19
16
19
17
19
18
19
19
19
20
19
21
19
22
19
23
19
24
19
25
19
26
19
27
19
28
19
29
19
30
19
31
19
32
19
33
19
34
19
35
19
36
19
37
19
38
19
39
19
4
0
19
4
1
19
4
2
19
4
3
19
4
4
Ákveðið að stofna lýðveldið á
afmælisdegi Jóns Sigurðssonar.
17. júní verður þjóðhátíðardagur.
23
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 2011
Hallur Már
hallurmar@mbl.is
Í
sagnfræðinni er umræðan um Jón
Sigurðsson ennþá ljóslifandi og
hvergi nærri greypt í stein. Guð-
mundur Hálfdanarson sagnfræðipró-
fessor hefur í rannsóknum sínum
skoðað vandlega hvernig Jón byggði upp
röksemdarfærslu sína í baráttu sinni fyrir
réttindum Íslendinga. Spurninguna segir
hann í raun snúa að því hvort Jón hafi bar-
ist fyrir sjálfstæði eða ekki, þ.e. hvort það
hafi verið hið pólitíska markmið sem hann
setti sér.
Hann telur að í raun sé erfitt að draga þá
merkingu úr því sem Jón skrifaði að hann
hafi séð sjálfstæði Íslands fyrir sér sem
raunhæfan möguleika en bætir jafnframt við
að erfitt sé að fullyrða um hvað Jón hafi
horft langt fram í tímann.
,,Í raun talaði Jón aldrei beinlínis um
sjálfstæði Íslands, pólitísk stefna hans laut
frekar að sjálfræði Íslands í eigin málum,“
segir Guðmundur. Það var gert með tilvís-
unum í Gamla sáttmála og söguleg rök um
að Ísland hafi gengið inn í samband við Nor-
eg sem sjálfstætt ríki. Þar hafi í raun verið
um að ræða milliríkjasamband sem Jón taldi
leysast upp þegar einveldið var lagt af á ár-
unum 1848-49.
Þá taldi Jón að Ísland hafi átt að snúa aft-
ur til þess fyrirkomulags sem var við lýði
þegar það gekk upphaflega til sambands við
Noreg.
Í raun má segja að því fyrirkomulagi sem
hann hafi séð fyrir sér hafi svipað mjög til
þess sem komið var á við fullveldisstofn-
unina árið 1918. Guðmundur segir Jón hafa
séð fyrir sér að Danir greiddu Íslendingum
verulegan hluta af sínum ríkisútgjöldum;
það rökstuddi hann með fjárhagskröfu sinni.
,,Jón sá eiginlega fyrir sér Ísland sem var
meira og minna sjálfstætt en þó í nánum
tengslum við Danmörku sem myndi taka
verulegan þátt í greiðslu á íslenskum rík-
isútgjöldum.“ Þarna setur Guðmundur
spurningarmerki við sjálfstæðiskröfu Jóns
þar sem ríki sem þiggur aðstoð við greiðslu
á ríkisútgjöldum sínum er í eðli sínu ekki
sjálfstætt, hvernig sem rökstuðningi við þær
greiðslur er háttað.
Hið eiginlega sjálfstæði
Guðmundur segir að Jón hafi eflaust ekki
haft neitt á móti sjálfstæði en þegar Jón
hafi staðið í sinni baráttu hafi aðstæður ein-
faldlega verið aðrar. Landið var fámennt, fá-
tækt og vanþróað og ekki að sjá að Jón hafi
séð fyrir sér að það myndi breytast á næstu
áratugum.
Eitt helsta baráttumál Jóns var að vekja
Íslendinga af dvala og efla þjóðinni þor til
að taka málin í eigin hendur. Guðmundur
segir að Jón hafi einmitt séð fyrir sér að
ástandið á Íslandi mundi skána. Ákveðna
þversögn sé þó að finna í málflutningi sjálf-
stæðishetjanna sem sáu frelsið eða sjálf-
stæðið í raun fyrir sér sem forsendu fram-
faranna en um leið að framfarir á Íslandi
væru forsenda fyrir því að geta staðið á eig-
in fótum.
Þetta segir Guðmundur vera mjög í anda
líberalismans, þar sem frelsi og framfarir
séu einhvernveginn tvær hliðar á sama pen-
ingnum. Spurningin snerist því að verulegu
leyti um hvort kæmi á undan hænan eða
eggið.
Í raun megi túlka baráttu hans þannig að
Jón hafi sett fram kröfur sínar til að tefja
málið, þ.e. að Íslendingar myndu aldrei við-
urkenna rétt Dana til að stjórna Íslend-
ingum, en um leið að setja fram svo miklar
kröfur að Dönum væri ómögulegt að fallast
á þær á meðan Ísland væri í þessu ósjálf-
bjarga ástandi.
Tvær sjálfstæðisbaráttur
Önnur hlið á málinu snýr að eðli sjálf-
stæðisbaráttunnar. Guðmundur segir hana
ekki eingöngu hafa verið baráttu við Dani
sem hafi í raun verið sammála Íslendingum í
flestum málum. Þeir höfðu lítinn áhuga á að
stjórna Íslendingum gegn þeirra vilja og því
síður voru umtalsverð fjárútgjöld til Íslend-
inga á hverju ári vinsæl á meðal Dana.
Ástandið hafi því síður en svo verið æskilegt
í huga Dana.
Hin raunverulega sjálfstæðisbarátta hafi
snúið að því að geta staðið á eigin fótum.
Framlag Jóns til hennar sé í raun ekki svo
skýrt, þar sem ekki hafi orðið mikið ágengt í
þeim málum á hans tíma.
Erfitt væri því að segja að hann hafi verið
frumkvöðull í þeim efnum. Guðmundur segir
að auðvitað hafi hann tekið forystu í versl-
unarmálinu, umfram það hafi Jón ekki skipt
sér mikið af verklegum framkvæmdum á Ís-
landi. Framfarir í efnahagsmálum hafi að
mestu átt sér stað eftir hans daga.
Þolir endurskoðun
Aðspurður að því hvort fólk sé viðkvæmt
fyrir endurskoðun á hlutverki Jóns segir
Guðmundur: ,,Ég held að menn geri sér al-
veg grein fyrir því að Jón lifir margskonar
lífi. Hann lifir lífi í því sem hann sjálfur
skrifaði sem fáir hafa lesið og sem þessi
hetja sem menn hafa búið sér til mynd af.
Sú mynd gefi ekki alltaf rétta mynd af
manninum sjálfum.“ Hann sé í raun tákn
fyrir sjálfstæðisbaráttuna og á okkar tímum
geti slík tákn ekki lifað án stanslausrar um-
fjöllunar og gagnrýni.
„Ef slík tákn eru gerð að einhverjum
helgimyndum þá deyja þær, það er bara eðli
nútímans.“
Guðmundur leggur einmitt áherslu á
mikilvægi þess að skoða Jón mjög gagn-
rýnum augum vegna þess að hann þolir það.
,,Ef maður skoðar Jón þá getum við verið
nokkuð ánægð með að hann skuli vera okkar
sjálfstæðishetja, þær geta sannarlega verið
miklu verri.“ Guðmundur leggur áherslu á
sérstæðu Jóns sem sjálfstæðishetju: ,,Hetjur
vinna vanalega einhverja glæsta sigra, oft í
stríðum eða líða einhver tragísk örlög.“ Jón
gerði í raun hvorugt, þ.e. hann vann engan
sigur á Þjóðfundinum þar sem hann raun-
verulega stoppaði málið og stjórnarskráin
frá árinu 1874 var ekki beinlínis að hans
skapi.“
Hann lagði í raun línurnar fyrir baráttuna
en sigurinn vannst töluvert seinna og erfitt
er að segja að hann hafi liðið eitthvað sér-
staklega fyrir baráttu sína. Jón var alla tíð
vel metinn í Danmörku þó hann hafi fallið í
ákveðna ónáð eftir þjóðfundinn. Jón er því í
raun mjög sérstök þjóðhetja og fólk hafi því
almennt bara gaman af því að skoða Jón þó
í því felist ákveðin endurskoðun.
Gott að hafa Jón á hendi
Nafn Jóns hefur alla tíð verið mjög lifandi
í pólitískri orðræðu okkar og Guðmundur
sér ekki fyrir sér að það muni breytast
nokkuð. Guðmundur líkir honum við tromp í
pólitískum hanaslag og ef viðkomandi er
með hann á hendinni ber hann sigur úr být-
um. Þetta segir Guðmundur hafa verið aug-
ljóst við stofnun Háskóla Íslands þar sem
nafn hans og tilvera var notuð til þess afla
hugmyndinni stuðning. En Háskólinn var
einmitt stofnaður á hundrað ára afmæli
Jóns.
,,Enn þann dag í dag eru menn að gera
hans skoðanir að sínum eða réttara sagt sín-
ar skoðanir að hans,“ segir Guðmundur. Þar
tala menn út og suður án þess að umræðan
verði sérlega frjó fyrir vikið þar sem Jón
hafði enga skoðun á Evrópusambandinu,
NATO eða veru bandarísks hers á Íslandi.
En Guðmundur segir ómögulegt að ráða í
hvaða afstöðu Jón hefði tekið til slíkra mála.
Hið jákvæða sé þó að hann sé lifandi og ein-
hvers virði og þetta sé einfaldlega eitthvað
sem fylgi því að vera þjóðhetja.
Sjálfstæðishetja
eða ekki?
Morgunblaðið/ Jim Smart
Prófessor Guðmundur Hálfdanarson.
Guðmundur Hálfdanarson, prófessor við Háskóla Íslands, flutti ný-
lega erindi um Jón Sigurðsson. Þar setti hann fram spurninguna
hvort Jón hafi verið sjálfstæðishetja eða ekki. Jón hafi séð Ísland
fyrir sér sem meira og minna sjálfstætt en þó í nánum tengslum við
Danmörku sem myndi taka verulegan þátt í greiðslu á íslenskum
ríkisútgjöldum.
hefta þróun landsins svo lengi sem fyrirkomulagið
væri við lýði. Þessi sjónarmið Jóns voru grundvöll-
ur að þeim kröfum sem Íslendingar lögðu fram á
þjóðfundinum sem haldinn var árið 1851. Tillögur
Dana að stjórnskipunarlögum sem þar voru lagðar
fram gengu þvert á þessi rök. Tillögur þeirra um
innlimun Íslands í danska ríkið og að Íslendingar
fengju fulltrúa á danska þinginu féllu ekki frjóan
jarðveg.
Nefnd fundarins lagði fram nýtt frumvarp þar
sem rökum Jóns var haldið á lofti. Söguleg rök
Jóns um innlenda landsstjórn, sérstakan fjárhag
og jafnrétti þjóðanna urðu þar með þungamiðjan í
málflutningi Íslendinga sem þjóðin fylkti sér á bak
við.
byggðar
m