Vera - 01.12.1997, Blaðsíða 22

Ólína Þorvarðardóttir, þjóðfræðingur:
• s
fyosemiA',
m • /
um
mzu&tfin
\/ato efJ
hugleiðing um
„móðerni" jólanna
*átíð ljóssins eru jólin kölluð
og er vel við hæfi, bæði í trú-
arlegum og veraldlegum skiln-
ingi. Þau marka komu nýrrar tíðar, þau eru
endaskeið skammdegisins, boðberar ljóss
og lengri daga. Jólin hafa ævinlega verið
haldin hátíðleg og haft trúarlegt inntak frá
því í árdaga, löngu áður en kristnir menn
gerðu þau að fæðingarhátíð frelsara síns.
Kirkjusókn, sálmasöngur, jólakveðjur,
Maríu- og kristsmyndir eru þau sýnilegu
ummerki sem við höfum um trúarlega þýð-
ingu jólanna nú á dögum. Ýmislegt annað,
ekki síður sýnilegt, er þó mun eldra í jóla-
haldi okkar og siðum tengdum þeim. Til
dæmis sá siður að skreyta jólatré og dansa í
kringum það. Hér á eftir langar mig að rifja
lauslega upp hvaðan sá siður er sprottinn
hvernig fornar hugmyndir og átrúnaður
tengjast nútímajólahaldi og velta fyrir mér
um leið tengslum jólanna við tvennskonar
móðurmyndir.
Hin kristnu jól halda mjög á lofti mynd
hinnar heilögu meymóður með Jesúbarnið í
fangi sínu. Sú táknmynd er einkar skýr og
ódulin á myndum og jólakortum. í fornum
trúarbrögðum (sem víða tíðkast enn, til
dæmis í Afríku og á Indlandi) tengist tími
jólanna annarri móður og mun áþreifan-
legri. Þó undarlegt rnegi virðast er sú móðir
alveg jafn áberandi og María mey í jóla-
haldi okkar nútímamanna, þó fæstir viti
það. Tákn hennar er sterkasta einkenni nú-
tímajóla, nefnilega jólatréð.
ffiona oenéttt* t/*c
I fornum arfsögnum eru þess mörg dæmi að
manneskjur ummyndast í tré og af einhverj-
um ástæðum á þetta einkum við um konur.
Ein þeirra var veiðigyðjan Daphne, dóttir
vatnaguðsins Nereusar sem var sonur jarð-
argyðjunnar Gæju. Daphne heillaði guðinn
Appolló svo mjög að hann varð frávita af
ást til hennar. En hún vildi ekki þýðast feg-
urðar- og skáldskaparguðinn og lagði á
flótta. Hann elti að sjálfsögðu og gekk svo
hart fram að um síðir leitaði hún á náðir
föður síns og bað hann að afmá kvenleika
sinn og fegurð.
Nereus breytti henni í lárviðartré. Hár
hennar varð að laufskrúði, armar hennar að
greinum og húðin að trjáberki, fæturnir
urðu rætur. En Appolló var í álögum ástar-
innar og þrá hans dvínaði ekki við þessi
umskipti. Hann féll að trénu, faðmaði stofn
þess og kyssti laufgreinarnar. Bent hefur
verið á samband þessarar sögu við tákngildi
lárviðarkransins sem hefur ævinlega verið
tákn sigurs og metorða í hugmyndaheimi
karlmanna. Ekki nóg með það, heldur voru
laufin af þessu tré færð völvunni í hofi
Appollós sem spáði fyrir stórmennum
heimsins eftir að hafa tuggið þau. I lárvið-
arlaufinu munu vera efni sem valdið geta
vímu sé þeirra neytt. (G.Dal 1997, 50) Það
breytir þó ekki því að þar með var verund
Daphne orðin óaðskiljanlegur hluti af hugs-
un og orðum Appollós eins og þeim var
komið til skila af vörum völvunnar.
I norrænni goðafræði er meðal annars
sagt frá Iðunni sem gætti yngingareplanna.
Eitt afbrigði goðsögunnar greinir svo frá að
hún hafi haldið til í laufkrónu Yggdrasils en
fallið þaðan niður í Niflheim. Maður henn-
ar, skáldskaparguðinn Bragi, unni henni svo
mjög að þegar hann, ásamt öðrum ásum,
fann hana í undirheimum ákvað hann að
verða eftir hjá henni. Á meðan Bragi beið
með Iðunni í myrkri og kulda Niflheims
hljóðnaði söngur hans, og ekki þarf að taka
það fram að æsir tóku að hrörna og eldast
þegar þeir nutu ekki lengur eplanna. Hér
má líta svo á að dvali lðunnar og þögn
Braga tákni vetrarsvefn náttúrunnar. Á
meðan gyðjan er fjarverandi ómar enginn
söngur, hvorki fugla né fallvatna og náttúr-
an verður „hrum“ líkt og hin öldnu goð.
Hér sem oftar eru hin kvenlegu mögn
undirstaða lífs og gróandi. Það er ástæða til
að veita því athygli að sögurnar tvær, svo
ólíkar sem þær virðast við fyrstu sýn, hafa
sameiginlega grundvallarþætti. í báðum
sögunum eru það skáldskaparguðirnir sem
leita gyðjanna og báðar renna þær saman
við tré. Báðar sjá þær fyrir fæðu, Daphne er
veiðigyðja en Iðunn gætir eplanna sem við-
halda æsku og þrótti guðanna. Þannig hafa
þær vald yfir frumskilyrðum vaxtar og við-
gangs, þær eru uppspretta lífsorkunnar og
eru þar með tákn (í það minnsta fulltrúar)
móður jarðar.
é7^()r/ti/*f/y(hsc//i(,s\s'téi/<
Tré hafa frá fornu fari verið einkennandi í
sköpunar- og goðsögum þjóða. Hér nægir
að nefna skilningstré góðs og ills í kristnum
fræðum og ask Yggdrasils í norrænni goða-
fræði. Að sama skapi gegna tré víða veiga-
miklu hlutverki í frjósemis- og helgisiðum
margra trúarbragða. Á Indlandi tíðkast að
brenna tré í ársbyrjun og marka þar með
endalok og nýtt upphaf. Sambærilegur sið-
ur eru áramótabrennur norrænna þjóða.
Samkvæmt fornu tímatali voru áramótin
í marsmánuði og víða mörkuðu þau því
einnig vorkomuna. Þess vegna eru sumir
siðir sem tengjast vorinu og sáningunni
keimíkir jóla- og áramótasiðum. Til dæmis
sú venja að höggva tré, skreyta það og stilla
því miðsvæðis þar sem fólk getur dansað í
kringum það. I sveitum Englands hefur það
verið all útbreiddur siður að fagna sumri
með því að skreyta hús með greinum. Maí-
stöngin eða blómastöngin sem sett er upp
miðsumars í Svíþjóð hefur svipað tákngildi
og jólatréð; Jónsmessubrennan er sambæri-
leg áramótabrennunni. Hugmyndaþræði
i