Vera - 01.12.1997, Blaðsíða 39

mála. Telji einhver rétt á sér brotinn og snýr
sér til kærunefndar, sem rannsakar málið og
kemst að þeirri niðurstöðu að lögin hafi ver-
ið brotin gagnvart viðkomandi, gefur nefnd-
in út álit sitt þar um og beinir tilmælum til
hins brotlega um að finna lausn á málinu.
Þetta álit eða niðurstaða kærunefndar er hins
vegar ekki bindandi fyrir aðila málsins og
reyndin sýnist mér vera sú að sjaldnast taka
hinir brotlegu mark á henni. Verði hinn
brotlegi ekki við tilmælum kærunefndar um
úrbætur getur nefndin, fyrir hönd þess sem
brotið var á, farið í mál fyrir dómsmálum og
þá er aftur byrjað á núilpunkti.
Fyrirtæki geri framkvæmdaá-
ætlun í jafnréttismálum
En hverju getum við þá breytt? Að mínu mati
eru efnisleg réttindi í núgildandi lögum
nokkuð vel tryggð. Vissulega má þar ýmis-
legt laga og má þar fyrst og fremst nefna að
í þau vantar tilfinnanlega ákvæði um kyn-
ferðislega áreitni og viðbrögð við henni.
Einnig er nauðsynlegt að skoða hvort setja
eigi skýrari ákvæði um forgang kvenna til
starfa þar sem þær hafa átt erfitt uppdráttar.
Mikilvægt er þó að fara varlega í slíkt þar
sem reynsla annarra hefur sýnt að sú hætta
er fyrir hendi að reglur um svokallaða já-
kvæða mismunun og ýrnsa kynjakvóta geta
snúist upp í andhverfu sína og því þarf að
vanda vel til slíkrar lagasetningar.
Þá held ég að við ættum að fara að for-
dærni Svía og leggja þá skyldu á fyrirtæki eða
stofnanir þar sem starfa 10 manns eða fleiri,
að gera framkvæmdaáætlun í jafnréttismál-
um. Slíkt neyðir vinnuveitendur og starfs-
fólk til að huga að jafnréttismálum og gera
sér grein fyrir stöðunni og leita ráða til úr-
bóta. Jafnréttisstofnun gæti haft eftirlit með
slíkum framkvæmdaáætlunum og aðstoðað
við gerð þeirra.
Helstu annmarkar á núverandi kerfi eru
annars vegar skortur á valdi til að framfylgja
lögunum og hins vegar hversu litlu fjármagni
er varið til málaflokksins. Til að sinna verk-
um Jafnréttirráðs og kærunefndar, sem og
öðrunt verkefnum sem ráðherra kann að
ákveða, starfar Skrifstofa jafnréttismála. Þar
hafa undanfarin ár verið 5-5,5 stöðugildi og
fjárveiting til stofnunarinnar eru um 25
milljónir á ári. Það sér það hver sem sjá vill
að með þessunt fáu krónum og starfsfólki er
útilokað að vinna einhver stórvirki, hversu
mikill sem viljinn er. Til santanburðar má
geta þess að Samkeppnisstofnun, sem hefur
það hlutverk að framfylgja samkeppnislög-
um, hefur fjárveitingu sem nemur rúmum 80
milljónum á ári og þar starfa urn 20 manns.
Hliðstæða við
samkeppnislögin
Þegar ég hóf að skoða hvernig jafnréttismál-
unurn væri best borgið kerfislega, kannaði ég
hvar annars staðar væri verið að vinna að því
að ná tilteknu pólitísku markmiði um breyt-
ingar á samfélaginu og jafnframt úrræði til
að framfylgja þeim. Nýjasta og jafnframt
róttækasta fyrirmyndin sem ég fann voru
samkeppnislög. Þar eru frjáls samkeppni og
réttmætir viðskiptahættir Jiað pólitíska
markmið sem stefnt er að. Til að framfylgja
þessu markmiði eru sett á stofn Samkeppnis-
stofnun, samkeppnisráð og áfrýjunarnefnd
samkeppnismála. Þessar stofnanir hafa sam-
kv. lögunum rnjög víðtækt vald. M.a. getur
samkeppnisráð bannað ýmsar athafnir sem
brjóta í bága við lögin, ógilt samnninga, lagt
á dagsektir og stjórnvaldssektir frá 50 þús-
und til 40 milljóna króna og reyndar meira
eftir atvikum. Vilji aðili ekki una úrskurði
áfrýjunarnefndar samkeppnismála getur
hann höfðað mál til ógildingar honum fyrir
dómstólum. Hér er reginmunur á gildi ann-
ars vegar niðurstöðu kærunefndar jafnréttis-
mála og hins vegar áfrýjunarnefndar sanr-
keppnismála.
Ekki tel ég þó ráðlegt að taka samkeppnis-
lögin og yfirfæra þau beint yfir á jafnréttis-
málin. Hins vegar má nota ýmislegt úr þeim,
einkum hvað varðar viðbrögð við brotum á
lögunum.
Hvað stofnanauppbyggingu varðar þá tel
ég að fyrsta skrefið sé að færa þennan mála-
flokk frá framkvæmdavaldinu. Jafnréttis-
málin heyra í dag undir félagsmálaráðuneyti
en ég tel það afar óráðlegt að láta jafnréttis-
stofnun heyra undir framkvæmdavaldið.Oft-
ar en ekki er verið að brjóta gegn konum inn-
an stjórnkerfisins og það er því í hæsta máta
óeðlilegt að stofnun, sem á að hafa eftirlit
með því hvernig stjórnvöld standa sig í fram-
kvæmd jafnréttislaganna, heyri undir þau
sömu stjórnvöld. Mín hugmynd er sú að
Jafnréttisstofnun heyri beint undir Alþingi,
svipað og Ríkisendurskoðun gerir nú. For-
sætisnefnd Alþingis réði forstjóra stofnunar-
innar og laun hennar væru ákveðin af kjara-
dómi. Hún réði síðan annað starfsfólk.
Hlutverk þessarar stofnunar ætti að vera
einkum tvíþætt, annars vegar fræðsluhlut-
verk, sem þyrfti að stórefla frá því sem nú er.
Fyrst og fremst vantar fræðslu innan stjórn-
kerfisins og þá er ég að tala um skyldubund-
in námskeið sem sniðin eru að hverri stofnun
eða ráðuneyti fyrir sig. I öðru lagi þyrfti að
vinna markvisst að jafnréttisfræðslu innan
skólakerfisins og koma þannig í framkvæmd
ákvæðum núgildandi laga þar um. Hins veg-
ar ætti hlutverk stofnunarinnar að vera eftir-
litshlutverk. Þannig ætti stofnunin að geta
farið á stúfana og skoðað stöðu kynjanna hjá
einstökum fyrirtækjum eða stofnunum.
Stofnunin gæti þá fengið allar þær upplýs-
ingar og gögn sem hún óskaði um laun, kjör
og annað það sem hún telur máli skipta.
Leiddi sú athugun í ljós brot á jafnréttislög-
um gæti stofnunin reynt að ná samkomulagi
við fyrirtækið eða stofnunina um úrbætur.
Tækist það ekki gæti stofnunin vísað málinu
til kærunefndar jafnréttismála sem tæki mál-
ið til meðferðar og væri niðurstaða hennar á
sama veg gæti hún lagt þá skyldu á vinnu-
veitandann að bæta þar úr eða þola dagsekt-
ir að öðrum kosti. Niðurstaða nefndarinnar
væri þannig bindandi fyrir aðila, á sarna hátt
og niðurstaða áfrýjunarnefndar samkeppnis-
mála er nú, en þó væri hægt að freista þess
að fá honurn hnekkt fyrir dómstólum. Jafn-
framt gæti sú eða sá sem telur sig verða fyrir
broti skotið máli sínu til stofnunarinnar sem
mundi reka rnálið fyrir kærunefnd, væri þess
óskað. Það getur oft á tíðum verið mjög
erfitt fyrir starfsmann fyrirtækis að kæra fyr-
irtækið sem hún vinnur hjá eða er að sækjast
eftir að vinna hjá. Miklu einfaldara væri ef
hægt væri að korna ábendingum til Jafnrétt-
isstofnunar sent tæki þá málið að sér og ræki
það fyrir kærunefnd að undangengnum
sáttatilraunum. Þá ætti slík stofnun að hafa
eftirlit með framkvæmdaáætlunum fyrir-
tækja og stofnana.
En einhvern veginn er það nú svo að þegar
komið er fram með hugmyndir um öflug
jafnréttislög og eftirlit þá fitja ýmsir gjarnan
upp á trýnið og hrópa: ríkisfeminismi! - for-
sjárhyggja! -frelsisskerðing! o.s.frv. Því er til
að svara að í okkar samfélagi höfum við val-
ið þá leið að lögfesta þau réttindi sem við
teljum mikilvægust og setja á stofn stofnanir
til að framfylgja þeim. Jafnvel í frelsi frelsis-
ins - frjálsri samkeppni í viðskiptum - höfunt
við gengið hvað lengst í ríkisforsjá til að
tryggja þau markmið sem sett hafa verið. Og
úr því að við teljum rétt að hafa eftirlit með
frjálsri samkeppni, fjárreiðum ríkisins og
stjórnsýslu ríkisins, þá sé ég ekkert því til fyr-
irstöðu að hið opinbera gangi fram fyrir
skjöldu í því að tryggja jöfnuð kynjanna.
Forsenda þess að hægt sé að gera einhverj-
ar raunhæfar breytingar á jafnrétdslögunum
er að tilskilið fjármagn fáist. Þá er ég ekki að
tala unt einhverjar fáeinar milljónir í viðbót
á ári heldur kannski tíföldun þess fjármagns
sem er í dag. Allir flokkar hafa lýst því yfir
að þeir telji jafnrétti kynjanna mikilvægt mál
sem vinna beri að. En er viljinn fyrir hendi
og hvernig mælum við hann? Eg held að í
þessu tilviki getum við m.a. rnælt hann í pen-
ingum og vilja til að láta óháða stofnun end-
urskoða ákvarðanir sínar. Og þá er bara
spurningin hverjir þora, vilja og geta?