Vera - 01.12.1997, Blaðsíða 23

þessara athafna má rekja til átrúnaðar á
„móður jörð“ sem svo er enn nefnd í skáld-
skap og háfleygum ræðum.
A forsögulegum tíma greina goðsögur svo
frá að jarðargyðjan hafi frjóvgast af santræði
við sólarguðinn. Mannkynið er ávöxtur
þessarar frjóvgunar, en jörðin móðir alls þess
sem grær og lifir. Af henni fæðist allt, á henni
nærist allt og til hennar hverfur allt. Af tign-
un jarðarinnar hafa skapast fjölmargir siðir
og venjur einkum tengd fæðingum og frjó-
semi kvenna, sáningar- og uppskerutíma
jarðyrkjunnar, greftrarsiðum og lækningum,
svo dæmi séu tekin. Þess eru jafnvel dæmi
meðal ættbálka í Afríku að eklti megi yrkja
jörðina til þess að særa hana ekki í bókstaf-
legum og yfirfærðum skilningi. I Uganda
þykir heillavænlegt fyrir uppskeruna að það
sé þunguð kona sem sáir í akurinn. Víða
tíðkast enn þann dag í dag frjósemissiðir á
borð við þann að ung hjón hafi sínar fyrstu
samfarir í nýju plógfari og á það ýmist að
tryggja frjósemi jarðar og góða uppskeru,
eða frjósemi hjónanna og barnalán í framtíð-
inni. I Skírnismálum Eddukvæða er til dæm-
is að finna listræna túlkun goðsagnar sem
lýtur að sömu trú. Flestir þeir helgisiðir sem
tengjast komu ljóss og/eða vors eru því frjó-
semissiðir framdir til heilla samfélaginu með
tignun jarðarinnar. Helgiathafnir þessar geta
tekið á sig ýmsar myndir. Stundum er um að
ræða ærslarfullar orgíur sem eiga að storka
máttarvöldunum og örva þau til þess að
veita ríkulega af regni og sól. Um leið er ver-
ið að fremja táknrænan líkingargaldur, kyn-
lífinu er ætlað að hleypa af stað heilögum
endurnýjunarkrafti lífsins, því „maðurinn er
eins og blóm vallarins" (Eliade 1965, 361).
Sá frumkraftur sem þessurn siðurn er ætl-
að að laða fram tilheyrir hvarvetna „hinni
miklu móður" sem gengur undir ýmsum
nöfnum meðal ólíkra samfélaga. Við margar
helgiathafnir er jarðargyðjan hlut- eða per-
sónugerð, til dæmis með því að taka mann-
eskju, hylja hana stráum eða laufi og ávarpa
hana með nafni gyðjunnar. Einnig er til í
dærninu að búnar séu til eftirmyndir úr
hálmi, greinum eða heyi. I Svíþjóð var ung-
urn stúlkum ætlað að dansa við slíkar hálm-
brúður á rneðan sáning stóð yfir.
Ein skýrasta hliðstæðan sem við höfum um
tengsl frjósemis- og jólasiða er forn sham-
anísk sögn um það hvernig ættbálkur einn
endurheimti þrótt og lífsorku með því að
taka upp sólardansinn svokallaða. Þann dans
átti að fremja með tiltekinni viðhöfn og um-
búnaði sem ekki mátti bregða út af. Lykilat-
riði þessarar athafnar var „hið helga tré“.
Það var valið í skóginum af mikilli kostgæfni,
höggvið af sérstakri varúð og helgað með vel
völdum orðum og athöfnum og loks sett nið-
ur miðsvæðis fyrir sjálfa athöfnina. Hún fór
fram með söngvum og dansi á vígðurn reit
við angan af reykelsi og friðarpípum og með
áköllum til móður jarðar. Fólkið gekk að tré-
nu og hengdi litlar gjafir á greinar þess en tók
svo til við að dansa mót höfuðáttunum fjór-
um, þ.e. hringinn í kringum tréð.
í/(id t/*é“
I nútímasamfélögum má finna margvíslega
hjátrú sem tengist trénu, til dæmis þann sið
að snerta tré eða banka í það og þylja „sjö-
níu-þrettán“ til að storka ekki forsjóninni
með óvarlegu tali. Hefur þessi siður jafnvel
verið skýrður með tilvísan til kross Krists; að
snerting við tréð sé ígildi þess að snerta
krossinn sjálfan og feli þannig í sér bæn til
Guðs. Önnur skýring á uppruna þessa siðar
er sú að með því að snerta tréð sé verið að
koma illum öflum fyrir inni í trénu (S.J. Jó-
hannss 1993, 21). Sú skýring á sér orsakir í
ævafornri og útbreiddri þjóðtrú sem byggir á
raunverulegri trúariðkun sem víða sér ennþá
stað. Til dæmis eru þess þekkt dæmi að sjúk-
lingum sé kornið fyrir inni í holum trjábol
eða gilskorningi til að hreinsa þá af sjúkleika
sínum og/eða illum öndum. Sama gagn mun
vera af því að grafa fólk í jörð, leggja nýfædd
börn á grasið eða láta sængurkonu stíga á
torfu, svo nefndir séu fáeinir siðir tengdir
tignun jarðar (Eliade 1965, 250-53).
I Ijósi þessa má segja að „krossins helga
tré“ hafi yfir sér dýpri margræðni en margan
grunar sem einungis hefur lesið biblíusög-
urnar í æsku. Sú margræðni hefur lítið að
segja í hugum okkar kristinna manna sem
tignum táknið, fyrst og fremst vegna fæðing-
ar og þjáningargöngu Krists, upprisunnar og
frelsunar mannkyns. En jafnvel í kristnum
trúarbrögðum hefur um aldir þrifist marg-
víslegt helgikukl tengt helgum gripum, ekki
síst krossinum sjálfum. Sú iðja hefur bæði
verið iðkuð af lærðum og leikum í gegnum
tíðina og á vitanlega rætur að rekja til for-
kristinna hugmynda sem við sjáum í svoköll-
uðum „frumstæðum“ trúarbrögðum.
Það gildir því um hið helga tré, líkt og
jólahaldið sjálft mestu fagnaðarhátíð krist-
inna manna að hinir upphaflegu hugmynda-
þræðir liggja mun dýpra og lengra aftur en
kristnu tímatali nemur; allt aftur til fornra
frjósemistrúarbragða sem byggðu á frum-
stæðustu hugmyndum mannsins unt líf og
dauða, árvissa upprisu náttúrunnar og end-
urlífgun jarðar. Þannig hafa siðirnir lifað af
trúskiptin og haldist lítt breyttir um aldir þó
flestir hafi gleyrnt uppruna þeirra. Enn um
hríð munu kristnir
menn því stíga frjó-
semisdansinn í kring-
um jólatréð stað-
gengil hinnar miklu
móður en lofsyngja
föðurinn í upphæð-
um fyrir fæðingu
frelsarans.
Heimildir:
Eliade, Mircea: Patterns in comparative religion,
1965.
Gunnar Dal: 1 dag varð ég kona, 1997.
Eddukvæði (Ólafur Briem annaðist útgáfuna),
1968.
Ólína Þorvarðardóttir: Álfar og tröll, 1995.
Ringgren, Helmer &C Ström, Áke V.: Religionerna i
historia och nutid, 1954.
Símon Jón Jóhannsson: Sjö níu þrettán, 1993.
Snorra Edda (Árni Björnsson bjó til útgáfu) 1975.
Ný sending
Síðir kjólar - Frábært verð
Hverfisgötu 78, m. M Æ sími 552 8980.
23