Akranes - 01.07.1952, Blaðsíða 11

gaf út stafsetningarorðabók, (önnur útgáfa
frá 1906). —
Hann segir m. a. svo i formála: „Þótt
ekki sé það beint þeirra manna hlutverk,
er staifsetningarorðabækur setja saman, að
ræða þar um réttar orðmyndir fyrir rang-
ar eða gallaðar að einhverju leyti, þá hefi
ég látið það atriði til mín taka í kveri þessu.
Ég vildi reyna að láta það koma að sem
mestum notum, einkum viðvaningum við
ritstörf.....Stöku maður kýs heldur að
rita alls ekki Y né Z í íslenzku, til þess
að komast hjá öllum vanda. En hvar eru
takmörkin, ef laga á rithátt tungumáia
eftir því eingöngu, hvað vandasamt þykir
eða ekki vandasamt. Sumum þykir þetta
vandasamt, og öðrum hitt. Þar er vand-
ráðið fram úr. Auk algengra og alþekktra
meðmæla með y (ý) og z ber að líta eigi
hvað sízt á það, hve útlit ritmáls vort
gjörbreytist, ef þeim stöfum er burt rýmt,
en það teljum vér tungu vorri til ágætis,
auk margs annars, hve lík hún er enn
sýnum því, sem var á fyrstu öldum rit-
málsins.“ ....... Þá drepur höfundur á,
hve stafsetningu manna sé stórum áfátt.
Um það farast honum m. a. svo orð: „Ég
ætla það engar ýkjur vera, að jafnvel
annar hver skólagenginn maður flaski á
miklum fjölda orða, ekki af því, að vork-
unn þurfi að vera slíkum mönnum að
vita hið rétta, heldur blátt á’fram af hirðu
leysi eða nokkurs konar stórmennsku. En
slíka lítilsvirðingu á móðurmáli sínu
mundi hvergi þykja viðsamandi nema hér
á landi. Ég hefi sett saman nokkrar klaus-
ur með stafsetningarvillum þeim, er ég
veit algengar í riti nú á tímum, aðallega
í því skyni að fá kennurum í hendur hag-
felld dæmi til aS láta lœrisveina sína glíma
við að leiðrétta........ En þess læt ég
getið um leið, að sjálfsagt mun mega finna
4 af hverjum 5 af þeim villum öllum í
prentuðum ritum íslenzkum frá allra sið-
ustu árum, jafnvel eftir skólagengna menn
eigi siður en óskólagengna. Slíkt mundi
þykja hrapallegt ástand hvar sem væri með
öðrum þjóðum — hneykslanleg lítilsvirð-
ing á móðurmáli höfundarins." .... Er
ljóst af þessum ummælum (höfundar)
(Björns Jónssonar), að hann telur sjálf-
sagt, að menn leggi rækt við hvort tveggja,
hið mælta mál og ritaða og kunni á hvoru
tveggja svo góð skil, að til sæmdar sé ís-
lenzkri tungu, en ekki til vansa. — Til
marks um áhuga Björns Jónssonar um ís-
lenzkt mál vil ég enn nefna, að hann lætur
prenta í lok stafsetningarorðabókar sinnar
nokkur mállýti, er hann varar við og vill
láta kveða niður. Man ég enn, hversu
undrandi ég varð, (ég mun þá hafa verið
18 ára), er ég las þetta í mállýta-skrá
Björns: að því er snertir = á að vera um.
m— Þetta rökstyður Bjöm m. a. þannig:
„Hitt var og mikið undur, um fangið, er
þú fekkst við Elli.“ Þótti skaði mikill að
um Glúm. Þegar ég hafði lesið skýringar
Björns, sá ég strax muninn og hreifst af
hinu forna og fagra orðalagi. Hef ávallt
síðan reynt að forðast aS því er snertir,
en ritað um í þess stað. — Veit ég með
vissú, að nefnd mállýtaskrá Björns vakti
mikla athygli og gerði mörgum gagn. —
Semjum nú við Bíkisútvarpið um að kveða
niður málvillur ýmsar, en brýna fyrir
mönnum og benda á rétt mál og fagurt. —
Segjum mig langar, (ekki mér langar),
einhvern langar til einhvers, mig grunar,
mig þyrstir, mig hungrar, mig syfjar, mig
vantar. — Segjum: ég hlakka til, við hlökk-
um til?, hlakkar þú til?, hlakkið þið til?,
hlakkar hann til?, hlakka þeir til?, —
Sögnin að hlakka til er persónuleg sögn,
tekur með sér nefnifall. — sbr. t. d.: Flest
allir hlakka til jólanna. — Hlakkar hún
til að giftast? Hlakka þær til að giftast? —
Segjum að við þurfum að framlengjaeiú-
hvað, einhvern, sbr. t. d.: Samningarnir
voru iframlengdir. Ég fékk víxilinn fram-
lengdan. — Bátinn rak á land i élinu.
Hættum að láta snjóélin skella á (eða yfir)
og /)o/cwrigriingu hrella bændur og búalið
Rétt er að hamla á móti notkun erlendra
orða, en gera þarf fleira, þegar um er að
ræða vernd tungunnar og viðreisn. Sé er-
lendum orðum leyfð landvist og ])au tekin
í hóp hinna íslenzku, skiptir mestu máli,
að þau (erlendu orðin), séu látin hlíta
réttum beygingarreglum íslenzkrar tungu.
Nefna má t. d. útlendu orðin lítri og metri.
— Séu þau beygð að réttum hætti islenzks
máls, er engin ástæða til að amast við
þeim. Þau eru einnig auðbeygð, beygjast
eins og hnoSri, — t. d. hnoðri, hnoðra,
hnoðra, hnoðra, litri, lítra, lítra lítra, metri
metra, metra metra. Varist að tala um,
að þeir hafi betri aðstöðu eða sigurvæn-
legri, sem hafa yfirtökin. Slíkt er, öfug-
mæli. Þeir eiga að jafnaði sigurinn vísan,
sem náð hafa nnÆrtökunum.
Ruglið ekki saman fallbeygingu orðanna
Angantýr, Valtýr, og orðstír — Angantýr,
Angantý, Angantý, Angantýs. Valtýr eins
— en orðstir — orðstír — orðstír orðstírs,
err í öllum föllum, vegna þess að það er
stofnlægt. — Hættið að tala um að gefa
skýringu. — Formaður flutti skýrslu, eða
form. skýrði frá o. s. frv. Gerum oss ljóst,
að hinar miklu framfarir 20. aldarinnar,
eiga einnig að taka til tungu vorrar. Minn-
umst í þvi sambandi vaxandi skólagöngu,
er veldur því, að meiri kröfur má nú gera
til almennings, í þessum efnum en áður,
og þá fyrst og fremst til hinna ungu, er
lokið hafa námi við skipulag nýju fræðslu-
laganna. — Höfum ávallt í huga eftirfar-
andi ummæli Sig. Kristófers Péturssonar:
„Fernt er það, er fegrar málfar og prýðir.
Fyrst er fögur hugsun og skýr. Hugsun
er sál hverrar setningar. Fegurð hennar
getur orðið svo mikil, að það er líkast þvi,
sem sólskin leiki um hraun og hrjóstur
óskipulegra orða, svo að þaú virðast föp-
ur. — Annað er falleg setningaskipun og
eðlileg. Hugsanaröðin nýtur sín að sama
sk'api, sem setningamar koma fram í
betri röð og reglu. — Setningafræði fjall-
ar um þá grein málfars, er kennir fagra
setningaskipun. — Þriðja er fagurt orða-
val og eðlilegt. Þess ber að gæta, að orðin
samsvari efni. Illa fer á því, að orð séu
hátiðleg ef hugsun sú, er þau eiga að leiða
í ljós, er það ekki. Er hún þá sem óhreinn
maður, er gcngur í tárhreinum spariföt-
um.
Hitt er betra, að hugsun sé fögur, þótt
orðin séu ekki samboðin henni. Slíkri hugs-
un má þá likja við prúðmenni, sem verð-
ur að ganga tötrum búið, sakir örbirgðar.
— Og fjórða er háttbundin orðskipun
setninga. — .... Heitir hún hrynjandi.
— Málfar heitir þá háttbundið, er róm-
liáar samstöfur og rómlágar skiptast með
svo reglulegum hætti, að af verður jafnt
og þétt stig og linig hljóðfalls. — Flest
það, er ritað heifur verið í fomöld á ís-
lenzka tungu, er svo háttbundið að furðu
gegnir. — Hver sá maður, er les þau rit,
er bezt hafa verið rituð á íslenzka tungu,
t. d. Egils sögu Skallagrímssonar, Njáls
sögu eða Grettis sögu Ásmundarsonar,
hlýtur að verða snortinn fegurð málfars-
ins, ef hann er gæddur málfarskennd.
.... Islenzkar bókmenntir báru af öðrum
í fornöld um orðsnilld. En framfaraleiðin
liggur ekki aðeins að hælum feðra vorra,
heldur fyrir tær þeirra. Islenzkum höfund-
um, ölnum sem óbornum, er skylt að
kosta megins og keppa að þvi, að
islenzkar bókmenntir beri af öðrum
um málfar á komandi tímum. Munu
þá verkin niðja skipa bekk með listaverk-
um feðra. Þá mun listin halda vörð um
þau. Hún mun og gera þau vinsæl og
gæta þess, að þau falli ekki í gleymsku,
þótt ár og aldir líði....Spillist tungan,
þá spillist fleira, en göfgist hún, þá göfg-
ast og þjóðin og verður andleg atgervisþjóð.
Er það og eðlilegt, sakir þess að mælt mál
og ritað, er sá farvegur, sem allar ár menn-
ingar falla um, stórar og smáar.“ ....
(Hrynjandi íslenzkrar tungu, e. Sig.
Kristófer Pétursson, bls. 28, 29, 43 og
435). — Þar sem ég er aðeins leikmaður
í þessum efnum og rita þetta fyrst og
fremst af áhuga og aðdáun á tungu vorri,
tign hennar og göfgi, — fullyrði ég ekki,
að öll ummæli Sig. Kr. Péturssonar um
hrynjandina séu rétt. En mjög tel ég æski-
legt, að málfræðingar vorir láti álit sitt
í ljós um þetta atriði. — Grunar mig, að
þvi hafi oflítill gaumur verið gefinn að
þessu, um nám og kennslu móðurmáls-
ms. — Sigurður Kr. Pétursson spyr: „En
hvernig máttu fornmenn rita svo vel sem
raun ber vitni?“ Svar hans er (í aðalat-
riðum) þetta: „Annað hvort hafa þeir ver-
ið gæddir næmari málfarskénnd en menn
AKRANESI
1
83