Bændablaðið - 16.02.2012, Blaðsíða 18

18 Bændablaðið | fimmtudagur 16. febrúar 2012
Garðaflóinn á Akranesi og fyrstu landbúnaðarvélarnar:
Á þessu ári eru 70 ár liðin frá komu
fyrstu skurðgrafanna til landsins
- Gröfurnar hleypu af stað byltingu í framræslu mýra og stóraukinni túnrækt víða um land
Á þessu ári eru 70 ár liðin frá
því fyrstu skurðgröfurnar voru
teknar í notkun á Íslandi. Það
mun m.a. hafa verið reynsla
Vestur-Íslendinga sem opnaði
augu manna hér á landi fyrir
því að skurðgröfur með drag-
skóflu væru best fallnar til að
grafa framræsluskurði í íslensku
mýrarnar.
Keyptar voru tvær gröfur og
hóf fyrsta grafan að grafa skurði í
Garðaflóa á Akranesi en hin var send
norður yfir heiðar. Akranesgröfuna
keyptu þeir Þórður Ásmundsson,
útvegsbóndi og kaupmaður á
Akranesi og Björn Lárusson, bóndi
á Ósi í Skilmannahreppi, en hina
keypti Vélasjóður ríkisins.
Priestman Cub kom fyrst
Gröfurnar, sem voru af gerðinni
Priestman Cub, reyndust vel við
framræslu á blautum mýrum. Með
þessu opnaðist nýr heimur í jarð-
vinnu og það þarf ekki að aka lengi
um sveitir landsins til að sjá hve
víða skurðgröfurnar hafa komið að
ræktun landsins.
Eirík Eylands, síðar vél-
fræðingur og deildarstjóri, setti
Akranesgröfuna saman í kolaporti
Þórðar á Akranesi, en hjálparmaður
hans var Karl Auðunsson á Jaðri á
Akranesi, síðar eftirlits- og við-
gerðarmaður Vélasjóðs ríkisins.
Eirík vann fyrst með gröfunni þann
1. júní 1942 í Garðaflóa, en síðan fór
hann norður og vann þar með hinni
gröfunni fyrir neðan Munkaþverá;
það var í lok júní. Margir aðrir unnu
á Akranesgröfunni auk Karls, m.a.
þeir Árni Gíslason í Lykkju, Guðjón
Jónsson í Tjörn, Sigurður Sigurðsson
á Völlum og Sæmundur Eggertsson
í Sigtúnum, allir á Akranesi.
Í vörslu Þjóðminjasafns og liggur
undir skemmdum
Mörgum árum síðar sótti
Karl gröfu Vélasjóðs norður í
Staðarbyggðarmýrar í Eyjafirði og
gerði hana upp fyrir landbúnaðarsýn-
ingu. Eftir það var hún flutt upp að
Görðum á Akranesi, þar sem hún var
í umsjón hans. Eftir að Karl féll frá
og eftirliti með vélinni hrakaði, fór
hún að liggja undir skemmdum og
kom þá til tals að farga henni. Þegar
hér var komið sögu barst Pétri G.
Jónssyni hjá Þjóðminjasafni Íslands
þetta til eyrna, en hann brást þegar
við og bjargaði gröfunni frá glötun.
Pétur kom gröfunni fyrst í hús í
Árbæjarsafni, en síðar í geymslu
Þjóðminjasafnsins í Kópavogi.
Bjarni Guðmundsson, forstöðu-
maður Búvélasafnsins á Hvanneyri,
ræddi á þessum árum við þjóðminja-
vörð um lagfæringu og varðveislu
gröfunnar og mun safnið hafa ætlað
að bjóða gröfunni húsaskjól á vegum
Búvélasafnsins og þá í samvinnu við
Þjóðminjasafnið. Árin liðu og ekkert
hefur orðið af framkvæmdum við
að bjarga vélinni, og mun hún enn
standa óvarin fyrir veðri og vindum
í porti Þjóðminjasafns Íslands við
Vesturvör í Kópavogi. Vinda þyrfti
bráðan bug að því að gera þessa
sögufrægu skurðgröfu upp og koma
henni í varanlegt skjól, væntanlega á
Hvanneyri, þar sem hún myndi sóma
sér vel sem einn af sýningargripum
Búvélasafnsins.
Fyrstu jarðýturnar og kílplógur
Þorsteins á Ósi
Þegar skurðgrafan hóf vinnu í
Garðalandinu á Akranesi fóru menn
að huga að því hvernig hægt væri
að dreifa hinum miklu ruðningum
sem upp úr skurðunum komu.
Afréð Verkfæranefnd þá að kaupa
beltatraktora með jarðýtu til að
vinna þetta verk. Voru kaupin gerð
að tilhlutan Árna G. Eylands, sem þá
var starfsmaður Grænmetisverslunar
landbúnaðarins. Voru pantaðar þrjár
vélar af gerðinni International TD 9.
Eina vélina tók Verkfæranefnd til
sinna þarfa, önnur var seld Sigfúsi
Öfjörð í Norðurkoti í Flóa og hina
þriðju fengu bræðurnir Jón og Gísli
Jónssynir á Vestri-Loftsstöðum í
Gaulverjabæjarhreppi.
Vél Verkfæranefndar var flutt til
Akraness frá Reykjavík 4. og 6. ágúst
1943, hún sett saman og byrjað var
að vinna með henni við gatnagerð á
Akranesi 11. ágúst, en að því loknu,
þann 14 ágúst, var farið að ryðja
úr skurðruðningunum í Garðaflóa.
Þeirri vinnu lauk 26. ágúst og hafði
þá verið rutt út um 5 km af ruðn-
ingum, en að því loknu haldið uppá
Skorholtsmela.
Eins og áður sagði tók ýtan til
starfa í Garðaflóa 14. ágúst 1943.
Kom þegar í ljós að vinnubrögð
hennar voru hin bestu er á varð
kosið, bæði til að dreifa ruðningum
og jafna þá sem ræktunarvegi.
Um haustið 1943 var unnið
með vélinni að vegagerð á
Skorholtsmelum í Leirár- og
Melasveit. Þar var lagður fyrsti
vegarspottinn sem gerður var með
jarðýtu af íslenskum mönnum hér
á landi. Þannig losnaði skriðan.
Kapphlaup varð um að fá beltistrakt-
ora með jarðýtum og fengu færri en
vildu. Síðasti eigandi ýtunnar - sem
nú gekk undir nafninu Hólaýtan -
Torfi bóndi Guðlaugsson í Hvammi
í Hvítársíðu, varðveitti þessa fyrstu
jarðýtu fram til ársins 2006, að
hann kom henni í góðu lagi til
Samgönguminjasafns Skagafjarðar.
Hér má einnig nefna til sög-
unnar íslenskt verkfæri, tengt
Garðalandinu, sem víða var notað
við túnrækt, en það var kílplógur
Þorsteins Stefánssonar bónda og
ýtustjóra á Ósi. Þorsteinn smíðaði
kílplóginn um miðjan sjötta áratug
síðustu aldar. Síðan tók vélsmiðan
Logi á Akranesi við framleiðslunni.
Kílplógar höfðu áður verið dregnir
af hestum, en það var svo Þorsteinn
sem lagaði plóginn að jarðýtum.
Ólafur Þorsteinsson, bóndi á Ósi,
hefur lýst áhuga á að koma kílplóg
föður síns upp í Búvélasafnið, en
plógurinn mun enn vera í notkun hjá
þeim sonum Þorsteins á Ósi.
Fyrsti traktorinn, mórinn og
kartöflurnar
Akranes er sögufrægt hvað sjávar-
útveg varðar en þar var fyrsti vísir
að sjávarþorpi á Íslandi á 17. öld.
En eins og að ofan greinir má segja
það sama um Garðalandið fyrir ofan
bæinn. Þar hefst upphaf vélaaldar í
íslenskum landbúnaði, en eins og
kunnugt er kom Akranestraktorinn
árið 1918, keyptur til landsins af
þeim frændum Þórði Ásmundssyni
og Bjarna Ólafssyni á Akranesi,
og var honum einnig beitt í
Fyrsta vélknúna landbúnaðartækið sem kom til Íslands 12. ágúst 1918, var Avery dráttarvél. Kaupendur voru Þórður
Ásmundsson og Bjarni Ólafsson, Akranesi. Undir stýri er Vestur-Íslendingurinn Jón Sigmundsson, en hann setti
vélina saman og kenndi á hana. Til hægri er Jón Diðriksson í Elínarhöfða á Akranesi.
Mynd / Byggðasafn Akraness. Óþekktur ljósmyndari.
með aðstoð lárétts hliðargálga. Mynd / Byggðasafn Akraness. Óþekktur ljósmyndari.
Priestman Cub. Hér sést vel hvernig
Erlend mynd af uppgerðri Priestman
Cub gröfu með svokallaðri „Face
Hér stjórnar Eirík Eylands gröfunni á Skuldartorgi. Í baksýn eru húsin Sunnuhvoll, Vegamót og Ársól. (Fyrir á landinu
Mynd / Ólafur Árnason.
Nútíma útgáfa af Priestman skurð-