Bændablaðið - 16.02.2012, Blaðsíða 22

22 Bændablaðið | fimmtudagur 16. febrúar 2012
Hringrot í kartöflum er stöðug ógn
Hringrot er sjúkdómur í kart-
öflum sem bakterían Clavibacter
michiganensis subsp. sepedonicus
veldur. Í Evrópu er hann einkum
vandamál í nyrðri og svalari ríkjum
álfunnar en meiri ska ðvaldur hefur
hann þó verið í Norður-Ameríku.
Við sáum sjúkdóminn fyrst hér á
landi snemma árs 1984 í innfluttum
finnskum kartöflum og var rúmum
50 tonnum fargað af þeim orsökum.
Sjúkdómurinn var þó þegar
kominn í innlenda ræktun og sama
vor fannst hann á rúmlega 30 bæjum
á Suðurlandi. Ekki skal fullyrt um
hvernig hann barst til landsins. Þó má
segja að smit hafi snemma komist í
nýtt yrki sem heitir Premiere og flutt
var inn frá Hollandi. Árið 1982 voru
flutt inn 10 tonn af útsæði sem að
mestu fóru í Þykkvabæinn og skiptust
á 10-12 ræktendur. Árið 1983 fékkst
mjög takmarkað magn af Premiere-
útsæði að utan og því fór óvenju mikið
af útsæði milli ræktenda því allir vildu
reyna þetta nýja, snemmþroska yrki.
Árin 1984 og 1985 var talsvert flutt
inn, m.a. til ræktenda á Norðurlandi. Á
þessum tíma fullyrtu Hollendingar að
sjúkdómurinn væri ekki til í Hollandi.
Um 1990 var komin upp alvarleg
staða. Smit mátti finna hjá um 80
ræktendum í öllum landshlutum og
skemmdir frá því að vera engar og
upp í um fjórðungur kartaflna með
innri skemmdir. Það alvarlegasta var
þó að smit var komið í stofnútsæðið
og nokkrir ræktendur fengu til sín smit
með því. Svo heppilega vildi til að
Rannsóknastofnun landbúnaðarins
var tilbúin með nýja veirufría stofna
af Gullauga, Helgu og Rauðum
íslenskum. Sett var reglugerð um kart-
öfluútsæði en hún lagði grunn að nýrri
stofnrækt sem byggði á endurnýjun
stofna með vefjaræktun. Reglugerðin
átti einnig að hamla gegn því að hring-
rot dreifðist með útsæði með því að
koma á svokölluðum útsæðisleyfum.
Víðtækur stuðningur fékkst til að
byggja upp nýju stofnræktina, m.a.
með þingsályktunartillögu á Alþingi
og hefur dyggilegur stuðningur frá
Framleiðnisjóði landbúnaðarins tryggt
viðgang hennar. Árangur var góður og
má segja að tjón af völdum hringrots
þessa síðustu tvo áratugi hafi verið
óverulegt og flestir þessara ræktenda
virðast hafa losað sig við smitið. Það
skal tekið fram að bakterían sjálf er
hættulaus fyrir allar lífverur aðrar en
kartöfluna og skyldar tegundir.
Sjúkdómseinkenni
Bakterían getur verið til staðar í kart-
öflunni án þess að nokkur einkenni
sjáist en fari fjöldi þeirra yfir ákveðin
mörk koma fram skemmdir í leiðslu-
vef plöntunnar. Í kartöflunum liggur
þessi leiðsluvefur í hring utarlega í
kartöflunni með tengingu við nafla
og augu, sem verður fyrst gulleitur
og má þá kreista úr honum ljóst,
grautkennt slím þegar þrýst er á kart-
öfluna. Skemmdin í hringnum getur
síðar orðið dökkleit. Eðlilegt er að
leiðsluvefurinn sé gulari en nálægur
vefur og ekki er óalgengt að dökk
skemmd sé í leiðsluvefnum, m.a.
vegna mikilla þurrka, en ef hægt er
að kreista slím úr leiðsluvef kartöflu
sem óskemmd er að utan og vefurinn
losnar þannig að rifa myndast, er að
öllum líkindum um hringrot að ræða.
Mörg ár geta liðið frá því að smit berst
í ræktunina og þar til menn verða varir
við skemmdar kartöflur. Misjafnt er
eftir yrkjum hversu gjörn þau eru á
að sýna einkenni. Hér er eingöngu
fjallað um svokallað ljóst hringrot
en til er einnig dökkt hringrot sem
bakterían Ralstonia solanacearum
veldur en hefur ekki greinst hér á
landi enn.
Smitleiðir
Mikilvægustu smitleiðirnar eru með
útsæði og þeim vélum sem snerta og
skadda kartöflurnar eins og niðursetn-
ingarvél, upptökuvél og flokkunarvél.
Minni hætta er af jarðvinnslutækjum
og dráttarvélum með tilliti til hring-
rots en þeim mun meiri vegna hnúð-
orms sem berst með jarðvegi. Smit
hringrots lifir takmarkað í garðinum
og þá helst í kartöflum sem ekki ná
að frjósa yfir veturinn. Smituð en ein-
kennalaus kartafla skilur lítið smit
eftir sig í vélum miðað við kartöflu
sem komin er í mauk og skilur eftir
sig smitklessur víða. Lengst lifir
smitið í innþornuðu slími við svöl og
þurr skilyrði þar sem eru litlar hita- og
rakasveiflur og eru dæmi þar um í 2 og
jafnvel fleiri ár. Í sýktu kartöflugrasi
getur smit einnig verið í stönglum og
geta dýr sem glefsa í stöngla og fara
milli garða, eins og gæsir og álftir,
hugsanlega borið smit milli garða og
erlendis hafa menn áhyggjur af vissum
skordýrum.
Varnir
Með útsæðisreglugerðinni (nú nr.
455/2006) er reynt að hefta frekari
dreifingu hringrotssmits. Einungis
ræktendur með útsæðisleyfi mega
selja kartöflur sem útsæði á almenn-
an markað. Heimilt er að ræktendur
eigi viðskipti sín á milli með útsæði
nema staðfest hafi verið hringrot eða
hnúðormur hjá ræktanda, þá er honum
óheimilt að láta frá sér kartöflur til nið-
ursetningar. Til að fyrirbyggja að menn
fái til sín hringrot með útsæðinu má
mæla með að taka einungis útsæði frá
útsæðisleyfishafa og setja ekki niður
kartöflur af einhverjum ótryggum upp-
runa. Varðandi hina megin smitleiðina,
vélarnar, þurfa menn að sýna mikla
aðgát við samnýtingu véla og kaup á
notuðum vélum. Það þykir oft sjálfsagt
að menn hjálpist að þegar mikið liggur
við að bjarga uppskerunni, en hafa
verður þessa smithættu í huga áður en
farið er með vélar í garðland nágranna
eða vélar fengnar að láni.
Þegar varnarráðstafanir eru gerðar
áður en fer að bera á skemmdum kart-
öflum virðist sem oft hafi tekist að
losna við smitið. Þegar smitið er orðið
útbreiddara og skemmdar kartöflur
farnar að klessast í vélum og umbúð-
um getur reynst erfiðara að losna
endanlega við smit. Varnarráðstafanir
felast í því að skipta út útsæðinu og
sótthreinsa vélar og umbúðir.
Útbreiðsla síðustu ár
Hringrot má enn finna hjá einstaka
ræktanda í flestum landshlutum. Gætu
þeir verið á bilinu 5-10 alls. Ekki hefur
verið fylgst með öllum ræktendum
en reglulega þó með um 30 bændum.
Vísbendingar eru um að í flestum
tilvikum sé um smit að ræða sem
upprunnið er 1982-1984, en ekki er
hægt að útiloka að eitthvað hafi bor-
ist með innfluttu útsæði síðar. Önnur
lönd glíma einnig við þennan vanda
og hefur hringrotssmit fundist öðru
hverju í stofnútsæði í milliríkjavið-
skiptum í N-Evrópu.
Lokaorð
Hringrot er í raun ekki erfiður sjúk-
dómur að eiga við í ræktun matarkar-
taflna, ef ræktendur hafa stöðugan
aðgang að heilbrigðu útsæði. Með
því að endurnýja reglulega með
kaupum á hringrotsfríu útsæði má
halda smiti niðri svo ekkert tjón
verði. Örugg stofnræktun er því lyk-
ilatriði. Aðaltjón af völdum hring-
rots hefur verið í ræktun útsæðis og
hjá þjóðum þar sem útflutningur á
útsæði er mikilvægur. Meðan hring-
rot finnst hjá einhverjum kartöflu-
bændum er alltaf hætta á að það
fari úr böndum og breiðist út. Hætt
er við að menn sofni á verðinum.
Þeir sem vita um hringrotssmit hjá
sér bera ábyrgð á því að smit berist
ekki frá þeim til annarra ræktenda
með útsæði og vélum.
Aðgerðir hér á landi miðast við
að sporna gegn frekari útbreiðslu
og láta ræktendur alfarið um að ná
niður smiti hjá sér. Hér hefur ekki
fengist fé til útrýmingar á plöntu-
sjúkdómum eins og búfjársjúk-
dómum. Innan Evrópusambandsins
miðast aðgerðir við útrýmingu og
samkvæmt tilskipun þar um getur
þurft að leggja niður kartöfluræktun
í 3 ár þar sem hringrot greinist ef
ekki er nægjanlegt framboð af nýju
landi og hefja síðan ræktun á ný
með stofnútsæði og eftir sótthreins-
un á vélum og geymslum. Líklegt er
að koma muni að því að við verðum
að taka hringrotið fastari tökum og
kosta til þess einhverju fé.
/Sigurgeir Ólafsson,
plöntusjúkdómafræðingur

Sjá einnig:
Sigurgeir Ólafsson (1985):
„Hringrot. Nýr kartöflusjúkdómur
á Íslandi“. Freyr 81 (8), 300-302.
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Í síðasta pistli hér í Bændablaðinu
fjallaði ég um vetrarklippingu
trjágróðurs og því ekki úr vegi
að fylgja þeirri umfjöllun eftir
með upplýsingum um hvernig má
nýta greinar sumra tegunda sem
vetrargræðlinga. Það er auðveld-
ara að fjölga ýmsum tegundum
af trjám og runnum með vetr-
argræðlingum en marga grunar.
Þetta á við um nánast allar víði-
tegundirnar, alaskaösp og einnig
hafa margir náð góðum árangri
með ræktun vetrargræðlinga af
hegg og ýmsum rifstegundum.
Val á móðurtré skiptir miklu máli
þegar teknir eru vetrargræð-
lingar, því planta sem vex upp af
græðlingi er erfðafræðilega eins
og móðurtréð og kallast klónn.
Við val á græðlingum er algeng-
ast að nýta ársprotann en hæglega
má nota alla plöntuna nema allra
grennstu greinarnar. Þegar teknir
eru græðlingar skal nota beittar
klippur svo að sárið verði hreint.
Heppileg lengd græðlinga er 18 til
20 sentímetrar og sverleikinn skal
vera 8 til 10 millímetrar, eða ámóta
að þykkt og meðal blýantur.
Geymsla á græðlingum
Eftir að græðlingarnir hafa verið
klipptir til er best að geyma þá í
kæli við 1ºC. Ef ekki er aðstaða
til að geyma græðlingana í kæli
má geyma þá óklippta í skugga
á svölum stað og gott er að hylja
græðlingaefni með sandi eða mosa.
Græðlingar sem geymdir eru
lengi við ófullnægjandi aðstæður
þorna og því er gott að setja þá í
vatn í sólarhring svo að þeir dragi
í sig vökva áður en þeim er stungið
niður. Græðlingunum er stungið
lóðrétt í ílát með vatni í þannig að
brumin vísi upp. Ekki skal stinga
græðlingunum á bólakaf. Eftir að
þeir hafa dregið í sig vatn er best að
stinga þeim beint í mold en ekki láta
þá þorna aftur.
Ræktun í beðum
Ef stinga á græðlingunum í beð og
rækta þá þar verður að stinga beðið
upp og blanda safnhaugamold,
sveppamassa eða húsdýraáburði
í jarðveginn. Látið beðið standa í
nokkra daga og jafna sig áður en
græðlingunum er stungið niður.
Gott er að setja svart plast yfir
beðið og fergja vel á köntunum og
stinga græðlingunum í gegnum það.
Plastið heldur jöfnum raka í beðinu
og dregur til sín hita. Hæfilegt bil á
milli víðigræðlinga í beði er 10 til 12
sentímetrar og 15 til 20 sentímetrar á
milli raða. Græðlingunum er stungið
skáhallt niður og eitt til tvö brum látin
standa upp úr.
Vorið eftir skal klippa burt um 2/3
af ársvexti víðis svo að plantan greini
sig. Ef ætlunin er að fá einstofna ösp
skal velja digran sprota til áframrækt-
unar en klippa aðra burt.
Forræktun í pottum og bökkum
Hægt er að stinga græðlingunum
beint í potta eða fjölpottabakka en
þegar slíkt er gert eru græðling-
arnir hafðir styttri en græðlingar sem
stungið er í beð og er hæfileg lengd
þeirra 10 til 12 sentímetrar. Stingið
græðlingunum niður þannig að 1/4
standi upp úr jarðveginum eða tvö
til þrjú brum á víði, hegg og rifsi, og
eitt brum á ösp. Gott er að strengja
plast yfir pottana þar til græðling-
arnir hafa rætt sig. Ekki er æskilegt
að láta græðlingana vera meira en
eitt ár í pottum.
Til þess að ræktunin heppnist vel
skal rækta græðlingana á skjólgóðum
stað vegna þess að vindur eykur upp-
gufun og vatnsþörf plantnanna. Gott
er að raða pottunum þétt og hreykja
jarðvegi að úthlið þeirra til að varna
því að moldin í ystu pottunum þorni.
Ef víðigræðlingunum er stungið
niður á endanlegan vaxtarstað skal
hafa 30 til 35 sentímetra á milli fín-
gerðari tegunda eins og myrtuvíðis
og viðju, en 50 til 75 sentímetra
á milli grófgerðra tegunda eins
og alaskavíðis og jörvavíðis, sem
henta reyndar betur í skjólbelti en
limgerði.
Garðyrkja & ræktun
Vetrargræðlingar af trjáplöntum