Fréttatíminn - 24.05.2013, Síða 62

inni; þrátt fyrir andstyggð hans á þessu verki. Sem
kunnugt er skiptust áhorfendur í tvo hópa á frumsýn-
ingu ballettsins; svo mjög að þeir slógust undir fyrsta
þættinum. Sumum ofbauð hrynjandin og ákefðin í
tónlistinni og grófar og klúrar hreyfingar dansaranna;
en öðrum fannst hvort tveggja einmitt það sem hafði
vantað í tónlist og dans fram að þessu. Eftir fyrsta þátt
róaðist salurinn og dönsurum og hljómsveit var vel
fagnað í lokin.
Tími stórra uppgötvana
Sagan af þessari frumsýningu er ein af helgisögnum
nútímalistar. Saga af getu listamanna til að brjóta
múra; koma fram með uppgötvanir sem breyttu heim-
inum. Eftir þetta kvöld varð tónlistin ekki söm. Það var
eins og Stravinskíj hefði varpað fram kenningu sem
breytti heimsmyndinni.
Auðvitað má líta á sögu listarinnar þannig. Og
það var varla annað hægt á þeim tíma sem Vorblótið
var fyrst flutt. Þetta voru miklir framþróunartímar.
Vísindaþekkingu hafðu fleygt fram. Einstein hafði koll-
varpað heimsmyndinni með afstæðiskenningunni átta
árum fyrr. Freud hafði kollvarpað hugmyndum fólks
um eðli mannsins. Og listin vildi vera með. Picasso
hafði málað Les Demoiselles d’Avignon fjórum árum
fyrr og skapað nýja listastefnu, kúbisma, til að fanga
nýja heimssýn. Þremur árum eftir frumflutning Vor-
blótsins snéri Duchamp pissuskál á hvolf og kallaði
vatnshana; Fountain. Tveimur árum þar á eftir stofnaði
Gropius arkitektarskóla í Bauhaus. Tveimur árum síðar
kynnir Schoenberg tólftónakerfið í tónlist. Og ári eftir
það kemur út Ulysses eftir James Joyce.
Nútíminn er orðinn antík
Þannig verður nútímalistin til á tiltölulega stuttu tíma-
bili. Og Vorblótið er sannarlega viðeigandi fæðingar-
hríðir hennar. Gallinn er að nú er þetta tónverk orðið
100 ára. Ef það væri húsgagn væri það því formlega
orðið að antík. Og þetta tvennt fer engan veginn sam-
an. Nútímalist og antík. Verk geta verið annað hvort.
En varla bæði.
Til að skilja hvað 100 ár eru langur tími í listum má
benda á að hundrað árum áður en Vorblótið var flutt
fæddist Wagner. Þessi hundrað ár rúmuðu því fæðingu,
lífshlaup og dauða annarrar byltingar í tónlist. Þriðja
sinfónía Beethoven var samin 1804; níunda sinfónían
1829. Goethe samdi ljóðaleikritið um Faust 1808 og
Jane Austen skrifaði Hroka og hleypidóma 1813. Goya
málaði aftökuna 3. maí árið 1814.
Það er eins og það sé lengri leið frá Goya að pissu-
skál Duchamps, frá Faust að Ulysses og frá hetju-
sinfóníu Beethoven að tólftónakerfi Schoenberg en frá
þessum fæðingarverkum nútímalistar að list okkar
daga.
Ef listin sleit af sér viðjar og reif sig lausa um það
leyti sem Vorblótið var frumflutt og tók undir sig stökk;
þá er eins og hún hafi ekki stokkið ýkja langt.
Della sem getur ekki dáið
Það er langt síðan fólk áttaði sig á að framþróunar-
kenning vísinda og þekkingar átti illa við um listir.
Ein listastefna afnam ekki eldri stefnur á sama hátt og
ný vísindakenning afsannaði eldri kenningu. Það var
aðeins hugmynd sem varð til í stemningu tímans; tíska
þegar nýjar uppgötvanir virtust á hverju strái.
En þessi framþróunarkenning er lífseig. Hún þjakar
meira að segja vísindin; hefur leitt til þess að þrátt fyrir
öflugri mælitæki og greiningartól þá er eins og það
hafi hægt á mikilsverðum uppgötvunum. Það er eins
og meira af því sama leiði til minna og takmarkaðra.
Eins og í listum. Þar sem glíman við innri rök mynd-
listar leiðir fólk alltaf að sama hvíta tóminu. Og innri
rök tónlistar virðast vera síendurtekinn eintónn.
Hluti af lífseiglunni liggur í stofnanavæðingu hug-
myndanna. Líklega viðurkenna allir í dag að hug-
myndir Freud um mannshugann er óttaleg steypa;
vissulega áhugaverð steypa hrærð upp af hugmynda-
auðgi úr menningarsögulegum arfi en fráleit kenning
um grunnforsendur andlegra meina eða uppbyggingu
persónuleikans. Samt geta þessar hugmyndir ekki
dáið. Þær eru samofnar menningu okkar og skjóta upp
kollinum í öðru hvoru leikriti og þriðja hverju kaffi-
húsaspjalli. Ef grípa má til pólitíkur; þá hefur Freud
getið af sér svo mörg afleidd störf að hann getur ekki
dáið. Hugmyndir hans eru efnahagsleg nauðsyn.
Og sama má segja um nútímalist í leit að innri sann-
indum. Hún hefur orðið efnahagsleg nauðsyn þótt hún
hafi ef til vill ekki alltaf mikið menningarlegt gildi. Hún
er stofnun er viðheldur sjálfum sér.
Kapítal kapítalismans vegna
En það er kannski ósanngjarnt að tala um þetta í
tengslum við Vorblótið. Eins og mörg tímamótaverk
frá upphafi tuttugustu aldar á tónverkið miklu meira
skylt við umrót nítjándu aldar en takmarkandi hugsun
þeirra tuttugustu.
Tökum dæmi af kapítalismanum. Upp úr 1960 urðu
til kenningar um að efla mætti hagsæld með því að
tryggja að hagkerfið fyndi innra jafnvægi sitt. Til urðu
stjórnmálastefnur sem studdu þessa kenningar. Þær
gengu út á að raska sem minnst við fjármálalífinu. Sagt
var að ytri inngrip í nafni mannúðar, réttlætis eða sann-
girni myndu aðeins tefja fyrir því að jafnvægi kæmist
á; og af því sprytti hið sanna réttlæti; það eina sem gat
haldist; verið sjálfbært; borið uppi af innri lögmálum
fjármálakerfsins.
Þetta leiddi til hugmynda um að eini tilgangur
fyrirtækja væri að skapa arð fyrir hluthafa. Viðskipti
viðskiptanna vegna; l’art pour l’art. Þetta leiddi sem
kunnugt er til hruns. Viðskipti eða efnahagslíf býr ekki
yfir neinum leyndum innri æðri rökum. Ekki frekar en
listin. Í kjarna hennar er tóm sem verður að fylla með
merkingu ef listaverkið á ekki að hljóma kalt og hollt.
En það er ekkert slíkt tóm í Vorblótinu. Það nötrar
af rómantískum hugmyndum um einskonar frumkraft
og er galopið fyrir áhrifum alls staðar að; sogar í sig
alla tónlist. Spriklandi antík. Unglegra en margar nýjar
línur í húsgagnabúðunum.
 Ballett VorBlótið 100 ára
Það er
eitthvað
pínulítið
sorglegt við
að þetta
tíma-
mótaverk
sé orðið
hundrað
ára. Hvert
fóru þessi
hundrað ár?
Hefði ekki
eitthvað
meira átt
að gerast
eftir þetta
efnilega
upphaf?
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Mannbætandi
konfektmoli
„Enginn getur gert fyrir þig það
sem þú getur gert fyrir sjálfan þig.“
Jorge Bucay
Bók sem gerir hið flókna einfalt
og lífið skiljanlegra
www.forlagid.i s – alvör u bókabúð á net inu

Metsölubók
um allan
heim!
Nútímalistin er orðin antík
Íslenski dansflokkurinn dansar Petrushku og Vorblótið eftir Stravinskíj í kvöld og á morgun á vegum listahátíðar. Afmælisveisla Vorblótsins en kannski líka útför; verkið er formlega orðið að antík.
Í kvöld heldur listahátíð, sinfónían og íslenski dans-flokkurinn upp á 100 ára afmæli Vorblótsins eftir Stravinskíj, en þetta tímamótaverk var fyrst flutt af
hljómsveit Rússneska ballettsins í Théâtre des Champs-
Élysées 29. maí 1913. Dansgoðsögnin Vaslav Nijinskíj
samdi dansinn og Pierre Monteux stjórnaði hljómsveit-
62 samtíminn Helgin 24.-26. maí 2013