Læknablaðið - 15.12.1991, Blaðsíða 31

LÆKNABLAÐIÐ 1991: 77: 391-6.
391
Örn Bjarnason
Orðasmíð í læknisfræði.
ÍÐORÐASTARF FYRR OG NÚ:
HVERJIR? HVERNIG? HVERS VEGNA?
Nomina si nescis, perit et cognitio reram (1).
GAGNRÝNI Á MÁLFARINU í
LÆKNABLAÐINU
í nýútkomnu riti um málhreinsun á íslandi
segir frá því, að nýyrðasmíð í Iæknisfræði hafi
ekki hafizt að marki fyrr en fremur seint. Það
hafi ekki verið fyrr en Guðmundur Bjömsson
kom að Læknaskólanum 1894, að farið var
að leitast við það í kennslu, að setja íslenzk
læknisfræðiheiti í stað þeirra erlendu. Lengi
á eftir hafi læknar þó verið tregir til að nota
íslenzku orðin, jafnvel á prenti. Hafi málfarið
á Læknablaðinu, sem hóf göngu sína 1915,
verið svo útlenzkuskotið, að þess hafi verið fá
dæmi í prentuðu máli á þeim tíma.
Guðmundur Bjömsson, þá orðinn landlæknir,
skrifaði harða ádrepu um málfarið í blaðinu
árið 1916 og taldi þjóðarhneisu, og árið
1928 gagnrýndi Guðmundur Finnbogason
landsbókavörður blaðið fyrir málblending (2).
Guðmundur Hannesson prófessor getur þess
árið 1941, að í fræðum lækna sé aragrúi
hluta og hugtaka, sem eigi engin íslenzk
heiti, sízt svo, að þau hafi náð festu í málinu.
Hafi þá alþjóðleg (Iatneskgrísk) heiti verið
notuð í þeirra stað. Þetta hafi valdið því, að
læknamálið sé hið mesta hrognamál, eins
og víða megi sjá í Læknablaðinu (3) og árið
1955 segir Vilmundur Jónsson landlæknir, að
þetta eina málgagn íslenzkrar læknastéttar beri
hnignandi málfari stéttarinnar vitni, því að
segja megi, að hafi hin fyrsta ganga þess verið
ill, þá sé hin síðari verri (4).
Undanfama áratugi hefir ritstjóm
Læknablaðsins haldið fast við þá stefnu, að
íslenzkað skuli allt sem íslenzkað verður (5).
Þetta hefir kallað á verulega íðorðasmíð, en
ekki er það mitt að dæma hvemig til hefir
tekizt.
í þessari grein mun ég fyrst leitast við að gera
grein fyrir því, hvað íðorðafræði eru, í hverju
íðorðastarf er fólgið, hvað hefir áunnizt og
hvað er framundan.
Síðar mun ég reyna að svara nýlega fram
kominni gagnrýni á kerfisbundna orðasmíð.
ÞRENNS KONAR VIÐHORF
Nú á dögum ríkja einkum þrenns konar
viðhorf til almennra rannsókna í íðorðafræðum
(6):
* Viðfangsaðferð tekur til meðferðar hugtakið
og tengsl þess við nálæg hugtök, samsvörun
hugtaks og íðorðs, svo og nafngjöfina, það
er að segja heimfærslu íðorðs á hugtak.
Þar situr í fyrirrúmi skráning íðorðagagna
eftir efni og tekin eru fyrir kerfi hugtaka.
Þannig eru brotnar hefðbundnar meginreglur
orðabókargerðar. í stað stafrófsröðunar kemur
hugtakaflokkun, þar sem hugtakið verður
þungamiðja skráningarinnar (7).
* Heimspekiaðferð svipar mjög til þeirrar
viðfangsmiðuðu, sem hér var lýst á
undan. Lögð er áherzla á skipun hugtaka í
heimspekilega flokka. Einkum er leitast við að
renna stoðum undir flokkunarkenningar.
* Málvísindaaðferð byggir á þeirri hugmynd,
að þar sem íðorðasöfn séu undirflokkar
í orðaforða sérhæfða málsins, séu þau
undirtungumál einstakra tungumála.
Þess vegna er ráðum málvísindanna
beitt á íðorðafyrirbæri, þar á meðal
orðabókarfræðunum.
SKILGREINING Á SKILGREININGU OG
Á HUGTAKINU HUGTAK
Skilgreining er stutt lýsing á hlut, eigindum
eða ferli. Hugtakið hugtak má skilgreina sem
almenna hugmynd, sem vísar til sameiginda
einstakra (tegunda) hluta eða fyrirbæra (8).