Læknablaðið - 15.12.1991, Blaðsíða 32

392
LÆKNABLAÐIÐ
Upphafsmaður íðorðafræðanna, austurríski
verkfræðingurinn Eugen Wiister, nefndi
hugtakið frumþátt hugsunar (9). Hugtakið
er notað sem tæki til þess að koma skipun á
hugsunina og þar af leiðandi er það einnig
notað til þess að skilja (10).
Hugtökum eru gefin heiti, sem eru málleg
tákn þeirra. Þegar um fagmál er að ræða eru
heitin kölluð íðorð (11). Þessa skilgreiningu
má þrengja og segja, að íðorð séu sérfræðiorð
í tiltekinni fræðigrein (8). Þannig er talað um
það, að læknar eigi sín íðorð, sitt íðorðasafn.
íðorð eru hins vegar hluti sérhæfðs máls.
Almennt mál
Sérhœft mál
íðorðaforði
Sérhæft mál er formlegt og kerfisbundið,
notað í ákveðnum tilgangi og í tilteknu
samhengi. Því er ætlað í sinni margslungnustu
gerð að koma upplýsingum milli sérfræðinga.
I einfaldari mynd er því ætlað, með eins
einföldum, skýrum og ótvíræðum íðorðum
og kostur er, að upplýsa eða innvígja þá, sem
utan sérfræðingahópsins standa. A almenna
nrálið má líta sem uppsprettuna, þar sem það á
sér sjálfstæða tilveru og sérhæfða málið er því
háð.
ÍÐORÐAFRÆÐIN OG TENGSLIN VIÐ
AÐRAR GREINAR
Íðorðafræðin er erfiðara að skilgreina, en hægt
er að lýsa þeim út frá afstöðunni til almenna
málsins (12);
a) Gengið er út frá hugtökunum og stefnt er
að skarpri aðgreiningu hugtaka. Skilgreining
hugtaksins þarf því að vera ljós. Heimur
hugtakanna er óháður heimi íðorðanna. Þar
af leiðandi ræða íðorðafræðingar um hugtök,
en málvísindamenn um merkingu orða.
b) Orðaforðinn einn, heiti hugtakanna, skiptir
máli. Beygingarfræði og setningafræði
eru ekki viðfangsefni íðorðafræðinga.
Málfræðireglumar eru fengnar úr almenna
málinu.
c) Tungumálinu er mikilvægast hugtakakeriið,
sem er grunnur þess, og yfirburðir hugtaksins
leiða til þess, að afstaða íðorðafræðanna til
tungumálsins er samtímaleg. Með öðrum
orðum: Það sem skiptir sköpum er merking
íðorðsins í dag.
Wuster sagði íðorðafræðina á mörkum
málvísinda og annarra sviða þekkingar (9).
Þessi afstaða felur óhjákvæmilega í sér,
að íðorðafræðin geta ekki talizt hrein
vísindi í hefðbundnum skilningi. Hins vegar
eru íðorðafræðin vísindi í sömu veru og
læknavísindin og styðjast þannig við aðrar
greinar (13).
MARKMIÐ ÍÐORÐASTARFS
íðorðastarfið miðar að því, að staðla orðaforða
tiltekinnar fræðigreinar til þess að auðvelda
samskipti, bæði á móðurmálinu og milli
tungumála (14).
í almenna málinu er staðallinn notkun málsins
sjálfs og er hann nefndur lýsandi staðall. Séu
íðorðin látin algerlega afskiptalaus leiðir
það fljótt til ringulreiðar. Innan hverrar
starfsgreinar er stöðugt verið að íslenzka
erlend íðorð og er það allt af hinu góða.
Gallinn er aðeins sá, að notkun íðorðanna er
oft staðhundin eða bundin tiltekinni sérgrein.
Stundum eru mörg samheiti í gangi, svo sem
þanbil, hlébil, hjartahlé og aðfallsfasi fyrir
»diastole«.
Þau mótmæli heyrast frá málvísindamönnum,
að stöðlun máls sé óhugsandi. Taka verður
fram, að stöðlun vísar hér einvörðungu til
sérhæfðs máls og til íðorða sérstaklega.
Stöðlun fagmáls beinist að því að útrýma
tvíræðni í samskiptum, þar sem þörf er á
sérstakri nákvæmni. Stöðlunin nær bæði
til hugtaksins og íðorðsins og stöðug
endurskoðun tryggir að málið staðnar ekki
(7).
AÐFERÐIR VIÐ ORÐMYNDUN
En hverjar eru þá helztu
orðmyndunaraðferðir?
Einkum koma fjórar leiðir til greina, það er
samsetning, afleiðsla, orð fær nýja merkingu
eða að erlent orð er aðlagað:
1. Samsetning. Forvörn: Komið í veg
fyrir sjúkdóm með tilteknum aðgerðum (g.
prophylaxis, pro: for, phylaktikos: gætinn,
frá phylassein: að verja, vaka yfir, samanber
prophylax: forvörður og phylax: vörður).
2. Afleiðsla. Glerungur: glerhúð á tönnum (8)
(e. enamel úr f. émail: smelti; 1. enamelum
(NA), samanber g. odonthyalus, eiginlega
tanngler; odont- frá odous: tönn, ef.et.
odontos, hyalos: gler). Hér er stofninn gler, en
viðskeytið -ung notað til þess að smíða orðið.