Læknablaðið - 15.12.1991, Blaðsíða 33

LÆKNABLAÐIÐ
393
3. Orð fœr nýja merkingu. Frægast heita
af því tagi er kvenkynsnafnorðið veira, sem
Vilmundur Jónsson »var uppástungumaður
að« (15). Má segja, að sú vöm sem hann
hafði fyrir veiru, hah skipt sköpum um sfðari
íðorðasmíð í læknisfræði. Orðið merkti »feyra,
fúaskemmd« (16), en er nú notað sem íðorð í
sömu veru og alþjóðlega heitið virus (1. virus:
eitur, slím, slímugt eitur).
4. Erlent orð er aðlagað. Hér höfum við
í hópi tökuorðin í efnafræði og lyfjafræði
(asetýlsalisýlsýra, deoxýríbókjamsýra,
ediksýra, flúósínólón, hýdrókortísón,
kalíumsítrat, laxerolía, metrónídasól,
natríumklóríð, trímetóprím). Þessi aðferð, að
færa erlenda ritháttinn að þeim íslenzka, á
yfirleitt ekki við endranær og leiddi ofnotkun
hennar til þeirrar »andhælislegu djöflaþýzku,
sem (læknamir) kalla íslenzkt læknamál
og engum öðrum en læknum er ætlandi að
grynna nokkuð í« (4).
MÁLHREINSUN OG AÐLÖGUN ORÐA
Málhreinsunina má sjá í læknisfræðiheitum
Guðmundar Hannessonar (17). Þar eru um
3000 erlend uppflettiorð og tökuorð sárafá:
Alkóhól, (atrópín, kínín, morfín, nikótín,
sjá lýtingar), bakterfa (og níu samsett orð),
bómull (en jafnframt baðmull), basi (en
jafnframt lútarefni), eósín, insúlín, joð (og
tvö samsett orð), kím (og þrjú samsett orð),
kísil(lungu), kokkar (en jafnframt hnettlur),
kólesterín, kristallur (og fjögur samsett orð),
maltsykur, míkron, millimíkron, móðursýki
(en jafnframt sefasýki), ópíum, pest, plástur,
spíritus (en jafnframt vínandi), vítamín (en
jafnframt fjörvi). Geri aðrir betur!
Þá er auk efnaheitanna undantekning, þegar
um sumar bakteríur er að ræða, svo sem
salmónellusýking fyrir salmonellosis. Hins
vegar höfum við blóðsótt fyrir shigellosis.
í völdum tilvikum má beita hljóðlíkingu og
er eyðni fyrir AIDS (= acquired immune
deficiency syndrome) ágætt dæmi um það.
Merkingin er heilkenni ákomins ónæmisbrests
og hefir verið nefnt ónæmistæring, en
þýðingamar skortir þann einfaldleika sem
orðið eyðni hefir, til dæmis í samsetningunum
eyðnisýking og eyðniveira. Hér nýtir höfundur
heitisins, Páll Bergþórsson veðurstofustjóri, sér
hljóðlíkinguna við erlendu skammstöfunina.
Þetta er eitt þeirra tilvika, þar sem vel á við
»að líkja frjálslega eftir hljómnum í hinu
erlenda orði, en sú orðmyndunaraðferð hefir
fyrr og síðar gefið góða raun« (15).
NÝYRÐASMÍÐI EINSTAKRA LÆKNA
OG ÚTGÁFUR ORÐASAFNA
Guðmundur Hannesson prófessor þýddi
alþjóðlegt kerfi líffæraheita fyrir rétt rúmri
hálfri öld (3). Prófessor Jón Steffensen gaf
það út í endurskoðaðri útgáfu árið 1956 (17).
Guðmundur lét eftir sig drög að handriti til
orðasafns með læknisfræðiheitum og var
Sigurjóni Jónssyni lækni falin útgáfa þess.
Kom það út árið 1954 (18).
Landlæknamir Guðmundur Bjömsson og
Vilmundur Jónsson voru frjóir nýyrðasmiðir
og reyndar ekki aðeins í fræðigrein sinni,
heldur einnig utan hennar (2).
Nýyrði Guðmundar Bjömssonar er
meðal annars að finna í ritum á borð við
gjaldskrá héraðslækna og Leiðbeiningar um
dánarvottorð og dánarskýrslur. f síðastnefnda
ritinu voru 150 sjúkdómsheiti og hafði
Guðmundur leitað sum þeirra uppi í gömlum
ritum, einkum hjá Sveini Pálssyni, en önnur
hafði hann myndað sjálfur.
Nýyrði Vilmundar er einkum að finna í
Heilbrigðisskýrslum, sem landlæknir gefur
út og svo í Mannslátabók II. Þar er að finna
þýðingu Vilmundar á Alþjóðlegu sjúkdóma-
og dánarmeinaskránni, sem gildi tók á íslandi
1. janúar 1951. Auk þessa eru mörg orð frá
honum í læknisfræðiorðasafni Guðmundar
Hannessonar (18). Áttunda endurskoðun
skrárinnar (1CD-8) kom út 1971 og sáu
Benedikt Tómasson skólayfirlæknir og Júlíus
Sigurjónsson prófessor um hana, en Benedikt
sá um útgáfu níundu endurskoðunarinnar
(ICD-9), sem út kom 1982. Er ekki grunlaust
um, að Benedikt hafi átt hlutdeild í fleiri
orðsmíðum en ritaðar heimildir gefa til kynna
(19).
ÍÐORÐASAFN LÆKNA
Skipulegt íðorðastarf hófst á vegum
læknafélaganna fyrir rúmum áratug. Komið
hafði til tals milli ritstjóra Læknablaðsins, að
nauðsyn bæri til, að hefja útgáfu íðorðasafna,
í því skyni að kynna ný heiti og hugtök.
Síðla árs 1977 var hafizt handa við að kanna
þann efnivið, sem tiltækur var. 1 upphafi var