Læknablaðið - 15.10.1997, Síða 48

668
LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83
un, háþrýstingur og slag eru þekktar orsakir
fyrir fjölæðaglöpum sem mikilvægt er að koma
í veg fyrir (16).
Geðvernd: Á síðustu árum hefur verið sýnt
fram á náin tengsl geðsjúkdóma við algenga
líkamlega sjúdóma síðar á ævinni (17). Faralds-
fræðilegar rannsóknir á geðsjúkdómum á ís-
landi hafa bent til að talsvert vanti á að geð-
sjúklingar fái fullnægjandi meðferð (18). Þessi
þekking, auk betri lyfja og öflugri geðlæknis-
fræði, er líkleg að leiða til aukinna framfara á
næstu árum.
Truflanir á skilvitund aldraðs fólks vaxa með
aldrinum. Ástæða væri til að ætla að betra væri
fyrir sjúkling og aðstandendur að geta undir-
búið sig fyrir þessa alvarlegu fötlun í tíma, en
vega þarf og meta hverju sinni hvort það sé
þess virði að þurfa að horfast í augu við svo
alvarlegar horfur fyrr en í nauðirnar rekur
(19,20). Glöpin eru oftast komin á alvarlegt
stig þegar læknis er leitað. Hagnýt meðferðar-
úrræði þurfa að vera tiltæk, en lækning fyrir-
finnst engin.
Bólusetningar: Bandarísk heilbrigðisyfir-
völd hafa allt frá árinu 1979 talið hagkvæmt að
bólusetja við pneumókokkum og 10 árum síðar
mælti Alþjóðaheilbrigðisstofnunin einnig með
því. Hér á landi hefur landlæknir mælt með
þessari bólusetningu frá árinu 1991. Alls staðar
hefur þátttaka verið dræm þrátt fyrir góða
hvatningu yfirvalda. Ágreiningur hefur meðal
annars verið um bóluefnið sjálft, hverja ætti að
bólusetja og hvernig best væri staðið að kynn-
ingu (21). Bólusetningar við árlegri inflúensu
hafa hins vegar notið meiri hylli og munu ís-
lendingar vera með stærstu inflúensubóluefnis-
þegum í heimi (22). Meðal aldraðra á hjúkrun-
arstofnunum ber auk þess að leggja áherslu á
bólusetningu starfsfólks (23,24).
Beinavernd: Alvarlegustu beinbrot aldraðra
eru einkum beinbrot í hryggsúlu og mjöðmum.
Tíðni beinbrota fer vaxandi meðal vestrænna
þjóða og er það mikið áhyggjuefni heilbrigðis-
yfirvalda. Orsakir eru ekki að fullu þekktar en
beinþynning er sterkasti áhættuþáttur þessara
brota. Hún er að einhverju leyti arfbundin,
háð líkamsgerð, mataræði og einnig lífsstíl
(25).
Leitað er leiða til þess að draga úr beinþynn-
ingunni. Kalkefnaskiptin í líkamanum eru ein-
staklingsbundin og háð hormónaseytun, D-
vítamínbúskap, kalkmagni í fæðu, fæðuvali og
líkamsþreki. Kalkgjöf er talin geta dregið úr
beinþynningu um allt að helming (26).
Islenskar rannsóknir hafa sýnt að í 15%
mjaðmarbrota komu fram greinileg merki um
beinmeyru (27). Beinmeyru ætti að vera auð-
velt að fyrirbyggja með neyslu D-vítamíns.
Tryggja þarf nægjanlega kalkinntöku úr fæðu
og vöðvastyrkur skiptir einnig miklu máli.
Hormónagjöf eftir tíðahvörf dregur marktækt
úr tíðni beinbrota og einnig notkun bisfosfónat
lyfja sem auka mælanlega beinþéttni.
Líkamsrækt: Fjölþátta forvörnum er beitt á
árangursríkan hátt við byltum. Sýnt hefur
verið fram á að líkamsrækt dregur marktækt úr
byltutíðni og beinbrotum (20). Lélegur vöðva-
styrkur hjá Bandaríkjamönnum 70 ára og eldri
hafði forspárgildi um dvínandi sjálfsbjargar-
getu og fötlun aðeins fjórum árum síðar (28).
Líkamsræktin stuðlar jafnframt að minni sam-
loðun blóðflagna, eykur næmi fyrir insúlíni,
styrkir vöðva, eykur háþéttni lípóprótín (high-
density lipoprotein, HDL) og lækkar blóð-
þrýsting. Árangursríkasta leiðin til þess að
sporna við þrekleysi ellinnar er að stunda
reglubundna líkamsþjálfun (29). Jafnvel ein-
faldur göngutúr í 30-60 mínútur á dag skilar
mælanlegum árangri fyrir hjarta og blóðrás hjá
öldruðum einstaklingi.
Krabbameinsvarnir: Forstigs forvarnir
tengjast því að forðast tóbaksreykingar,
áfengisneyslu, sólbruna, EB veirusýkingu
(Ebstein-Barr virus) og neyta hollrar fæðu
(30) . Sem dæmi um annars stigs forvarnir er
reglubundin leghálsskoðun hjá konum. Til-
fellaleit með árlegri brjóstamyndatöku hjá
konum er ekki talin raunhæf eftir 85 ára aldur
en þá eru lífslíkur vegna aldurs orðnar
skemmri en sjúkdómurinn sem leitað er að
(31) . Eðlilegast er þó að krabbameinsleit af
þessu tagi sé einstaklingsbundin.
Skimun fyrir ristilkrabbameini og krabba-
meini í blöðruhálskirtli, sem fjölgar með hækk-
andi aldri, þykja ekki enn hafa borið fullnægj-
andi árangur sem marktækar forvarnir (19,20).
Þar veldur mestu að næmi og sértækni skim-
prófanna er ekki nægjanlega gott en rannsókn-
ir eru í gangi og vonir eru bundnar við ný og
einfaldari próf.
Forvarnir á gamals aldri: Áhættuþættir
meðal yngra fólks eru vel þekktir. Ljóst er að
ekki gilda sömu viðrnið á gamals aldri. Lang-
sterkasti áhættuþátturinn er aldurinn sjálfur.
Það dregur úr vægi kólesteróls í sermi sem
áhættuþáttar með hækkandi aldri og sumar