Sagnir - 01.04.1986, Page 10

Hverjir tóku þátt í hernaði . . .
Hermenn í vígahug. Mynd á helgiskríni frá Valdres í Noregi. frá upphafi 13. aldar.
Fylgdarmenn voru oft af góðum
ættum og dvöldust gjarnan á heimili
höfðingjans eða voru þar jafnvel
heimilisfastir. A. m. k. virðast „heima-
menn“ Þórðar kakala hafa verið ein-
hvers konar fylgdarmenn því að í
Flóabardaga voru á skipi hans
„heimamenn hans ok mannval, er
honum þótti knáligast. Á hvert skip
setti hann heimamenn sína, þá er
hann trúði vel.“8
Hver höfðingi lagði kapp á að koma
sér upp sveit manna sem ýmist
dvöldust hjá honum eða á búum sín-
um (ef þeir áttu einhver) en voru alltaf
tiltækir ef á þurfti að halda. Slíkar
sveitir gætu vel hafa talið nokkra tugi
manna. Þegar Þórður kakali fór í her-
för til Vatnsdals árið 1243 hafði hann
54 menn sem hafa sennilega flestir
verið einhvers konar fylgdarmenn
þótt ólíklegt sé að þeir hafi allir fylgt
honum að staðaldri.9 í Skagafirði
virðast flestir fylgdarmenn aftur á
móti vera heimilisfastir hjá höfðingja
sínum en þá um leið eitthvað færri en
hjá Þórði.10 Erfitt er þó aö fullyrða um
það með vissu en hitt er Ijóst að
skipulag fylgdarmannasveita gat ver-
ið með ýmsum hætti (sbr. að sumir
fylgdarmanna Þórðar voru kallaðir
„gestir'j.
Mestu máli skiptir þó að fylgdar-
menn og aðrir nánir stuðningsmenn
höfðingja úr stétt betri bænda, voru
sá hópur manna sem var mikilvæg-
astur í hernaði Sturlungaaldar.
Venjulegur vopnabúnaður þessara
manna hefur verið sverð eða öxi,
spjót, stálhúfa (hjálmur), brynja og
skjöldur eða buklari (lítill kringlóttur
skjöldur). Þessi búnaður var miklu
dýrari en svo að venjulegur bóndi
gæti eignast hann. Hinsvegar áttu
flestir eða allir höfðingjar vopnabúr
svo að þeir gætu vopnbúið menn
sína.11
Yfirburðir þessara stríðsmanna
sjást einna best af atburði sem átti
sér stað árið 1242 en þá kom Þórður
kakali með rúmlega 200 menn niður í
Árnesþing en Árnesingar söfnuðust
saman til varnar í Skálholti og höfðu
um 700 manna her.12 Þrátt fyrir mik-
inn liðsmun bjóst Þórður til atlögu
sem varð þó ekki af vegna milligöngu
biskups og var komið á sáttum þar
sem Árnesingar lofuðu að berjast
ekki gegn Þórði þar til Gissur kæmi til,
en hann var þá erlendis.13
Að vísu má telja það útlátalaust af
hálfu Árnesinga að lofa að berjast
ekki gegn Þórði en engu að síður er
það afar undarlegt að þeir skyldu ekki
verja hérað sitt með öðrum hætti. Þar
sem þeir höfðu þrefalt meira lið,
hefðu þeir að öðru jöfnu átt að eiga
alls kostar við Þórð. En Þórður sjálfur
hefur metið stöðuna þannig að hann
bjóst til bardaga og þóttist eiga ein-
hverja möguleika gegn bændum. Af
þessu er ekki hægt að draga aðra
ályktun en þá að lið Þórðar hafi verið
talið mun betra en lið Árnesinga.
Ástæöur þess eru reyndar nokkuð
augljósar. Árnesingar voru forustu-
lausir - Gissur var í útlöndum og
staðgengill hans, Hjalti biskupsson,
hafði stokkið norður í Skagafjörð.14
Forustuleysið er þó ekki einhlítt til
skýringar. Jafn miklu eða meira máli
hefur skipt að áður en Hjalti fór
norður, hafði hann safnað liði og tók
það allt með sér. Ætla verður að i
þeim flokki hafi verið allir helstu víga-
menn Árnesinga og fylgdarmenn
Gissurar og hafi þeir því verið fjarri
góðu gamni í Skálholti. Aftur á móti
hafði Þórður með sér alla helstu
fylgdarmenn sína og aðra stuðnings-
menn þá er helst mátti ætla aö hefðu
vanist hermennsku. Af fundinum í
Skálholti getum við því séð hvert reg-
indjúp var staðfest milli þeirra sem
lögðu stund á hermennsku og al-
mennings. Illa vopnaður almenningur
hefur átt lítið erindi í hendur þessara
vígamanna og því orðið ófúsari í
hernað og höfðingjar kannski ekki
sótt eins fast að hafa hann með. í
stað þess brugðu þeir oft á það ráð
að hafa smærri en betri herflokka,
hentugri til skyndiaðgerða og hleypi-
fara. Þessirflokkar voru ekki ósvipað-
ir sveinaliði síðmiðalda eða gegndu
a. m. k. svipuðu hlutverki.
Umskiptin á 13. öld voru sem sagt
fólgin í því að vel vopnaðar og þjálf-
8 SAGHIR