Sagnir - 01.04.1986, Blaðsíða 35

Helmingarfélög hjóna
Tafla 2. Helmingarfélög sem hjón stofna á búskaparárunum 1455 Jón Alexisson og Bergljót Jónsdóttir íslenzkt fornbréfasafn V 130-131
1471 Andrés Guðmundsson og Þorbjörg Ólafsdóttir V 646-647
1477 Magnús Þorkelsson og Kristín Eyjólfsdóttir VI 118
1481 Jón danur Björnsson og Kristin Sumarliðadóttir VI 392
1507/1516 Björn Guðnason og Ragnhildur Bjarnadóttir VIII 136-138
sem spor í átt til persónulegs jafnrétt-
is milli kar'a og kvenna innan hjóna-
bandsins, sem ríkum konum hafi sér-
staklega veriö tryggt. í skuggann fell-
ur hve nátengd giftingar- og hjú-
skaparmál voru auði og völdum á
þessum tíma.
Arnór er ekki fyrstur til aö nefna
jafnrétti norrænna kvenna fyrr á
öldum. Varasamt getur veriö að
heimfæra nútímahugsun og viðmið
upp á liðnar aldir, en samtímavið-
fangsefni verða hins vegar oft til þess
að nýjar spurningar vakna um fortíð-
ina. Hugtakið jafnrétti hefur verið
mjög í brennidepli undanfarna ára-
tugi. Umdeilt er hvað það felur í sér;
til hverra jafnréttið á að ná, á hvaða
forsendum og hversu víðtækt það á
að vera. Sé óljóst hvað það merkir í
samtímanum, er það enn óljósara
þegar um miðaldir er að ræða.
Hjónaþönd á miðöldum fólu alltaf í
sér einhverskonar eignatilfærslu.
Hjónabandið var ekki talið iöglegt
nema með réttu hefði verið gengið frá
heimanfylgju frá ættingjum brúðar-
innar og tilgjöf brúðgumans. Ef kona
giftist gegn vilja foreldra sinna eða
annarra ættingja sem henni stóðu
næstir, mátti gera hana arflausa. Gift-
ingarmaður (lögráðandi) hennar átti
að ganga frá hjónabandsmálunum
við hinn tilvonandi eiginmann.3 Sýnir
það vel að þetta var ekki einkamál
hjónaleysanna. Höfðingjar notuðu oft
giftingar barna sinna til að auka veldi
sitt, og vanda þurfti valið. Sterk krafa
var um að jafnræði ætti að vera með
hjónum, og var þar bæði tekið til auðs
og ættar.4
Kirkjan hefur haft töluverð áhrif á
hjónabandið, og fljótlega eftir kristni-
töku fór hún að krefjast dómsréttar
hvað það varðaði. Það var þó ekki fyrr
en með kristnirétti hinum yngri 1275,
sem hún náði sínu fram.5 Þá fór kirkj-
an að sekta karlmenn fyrir að eiga
börn utan hjónabandsins. Telur Arnór
þetta vera vísbendingu um að kirkju-
leg löggjöf hafi verið af sama meiði og
hin veraldlega, „alvarleg viðleitni til
verndar kvenna gegn hvers konar
yfirgangi".6 Mikið baráttumál kirkj-
unnar var að litið yrði á hjónabandið
sem eitt af sakramentunum. Það var
ekki fyrr en miklu seinna að farið var
að líta á hjónabandið sem persónu-
legt samband tveggja einstaklinga
fyrst og fremst.
Á miðöldum voru hjónabönd á veg-
um ættanna, og höfðu aðra merkingu
en nú á dögum. Helmingarfélögin
voru eitt form hjúskaparsamninga og
höfðu töluverð áhrif á það hvernig
eignir og arfur skiptust. Skýringa á til-
komu helmingarfélaganna hér á landi
tel ég sé fremur aö leita hjá ættunum,
hagsmunum þeirra og áhugamálum,
en hjá einstaklingunum sem í hjóna-
böndin gengu og hugsanlegra „jafn-
réttishugsjóna" þeirra. Leitum á náðir
helmingarfélagssamninganna sem
varðveist hafa og laganna sem þá
snerta.
Helmingarfélög
í Fornbréfasafninu
Bréfin um gerð helmingarfélaga í
Fornbréfasafninu má flokka í tvennt.
Annarsvegar eru samningar gerðir
við upphaf hjúskaparins, hinsvegar
helmingarfélög stofnuð á búskapar-
árunum. Listar yfir bréfin eru í töflum
1 og 2. Harla misjafnt er hve ná-
kvæmir samningarnir eru. Af sumum
þeirra má aðeins ráða að helmingar-
félag hafi veriö gert, en ekkert með
hvaða skilmálum það var. Auk samn-
inganna sjálfra eru nokkrar vísbend-
ingar af öðru tagi í Fornbréfasafninu
um að helmingarfélög hafi verið með
hjónum. Flestar þeirra snúast um
erfðaþrætur. En einnig eru bréf í
tengslum við sölu jarða, uþþskipti á
búum, dómsúrskurði eða vitnisburði.
Ekki er gott að meta hversu algengt
helmingarfélagsformið hefur verið út
frá þessum bréfum sem varðveist
hafa. í Fornbréfasafninu eru mun
fleiri kaupmálabréf þar sem samið er
um séreign heldur en helmingarfé-
lagsbréf.7 Þetta eru þó ekki að öllu
leyti sambærilegir samningar; alltaf
var gengið frá kaupmála en um félög
(hjónafélög eða helmingarfélög) var
samið sérstaklega.
Það vekur athygli þegar samning-
arnir í töflu 1 og 2 eru skoðaðir, að
fólkið er margt af sömu ættum. Mörg
helmingarfélagsbréfanna eru tengd
helstu höfðingjaættum þessa tíma,
en þær voru tengdar innbyrðis meira
eða minna.8 Guðmundur ríki Arason
á Reykhólum og Helga Þorleifsdóttir
gerðu helmingarfélag sitt árið 1423.
Andrés Guðmundsson, launsonur
Guðmundar,9 gerði helmingarfélag
með konu sinni Þorbjörgu Ólafsdótt-
ur. Hann gaf síðan með syni sínum
Ara10 í helmingarfélag á móti Þórdísi
Gísladóttur. Faðir hennar, Gísli Fil-
ippusson,11 hafði sjálfur gert helming-
arfélag með kaupmála við Ingibjörgu
Eyjólfsdóttur þegar þau giftust. Fyrr-
nefndur Andrés Guðmundsson lét
ekki staðar numið við Ara, og lagði
blessun sína yfir kaupmálabréf og
helmingarfélag Bjarna sonar síns12
og Guðrúnar Björnsdóttur Guönason-
ar í Ögri. Ari Andrésson samþykkti
líka ráðahaginn, væntanlega sem
nánasti erfingi Andrésar. Foreldrar
Guðrúnar, Björn Guðnason í Ögri og
Ragnhildur Bjarnadóttir, gerðu með
sér helmingarfélag á búskaparárum
sínum. Eftirtektarvert er að það er um
sviþað leyti og þau kjósa Guðrúnu
helmingarkonu í garð Bjarna.
SAQHIR 33