Sagnir - 01.04.1986, Blaðsíða 40

Helmingarfélög hjóna
Brúðkaupsveisla í sveitaþorpi í Evrópu. Sem og ú íslandi uoru giftinyar oft stóruiðburður hjú európskum fjölskyldum, og höfðu oft i
för með sér mikla eignatilfœrslu. Myndin er eftir Pieter Brueghel yngri (1564-1638).
samningunum. Þegar Arnór varpar
því fram í Ásverjasögu aö gjafirnar
hafi verið gefnar til þess aö jafna út
eignir hjónanna, setur hann þær allar
undir einn hatt.49 Hér er hins vegar
um að ræöa margskonar gjafir. Fjórö-
ungsgjafir voru tvennskonar og um
þær giltu skýr ákvæði í lögum. Svo
var ekki um morgun- og bekkjargjafir.
Fjóröungsgjafir eru annars vegar
nefndar í Jónsbók meðal þeirra gjafa
sem menn máttu gefa án afskipta erf-
ingjanna.50 Af þessu tagi virðast fjórö-
ungsgjafirnar vera, sem nefndar eru í
helmingarfélagsbréfunum sem hjón
gera á búskaparárunum. Þar er fjórð-
ungsgjöfin ekki afhent, heldur heita
hjónin oftast að gefa því sem lengur
lifir fjórðung úr sínum hluta eignanna.
Stundum settu þau einhver skilyrði
fyrir gjöfinni. í þessum bréfum koma
yfirleitt engar aðrar gjafir við sögu.
Ákvæði svipuð þessu koma líka fyrir
í flestum kaupmálunum sem gerðir
eru um leið og helmingarfélagiö. Hins
vegar er talað um fjórðungsgjafir í
tengslum við hjúskap. Réttarbót Ei-
ríks konungs 1294 mælti svo fyrir að
aldrei mætti heildargjöf til kvenna
nema meira en fjórðungi eigna karl-
mannsins, annað væru arfasvik.51
Þessi gjöf var gefin við brúðkaupið,
og var oft samheiti yfir aðrar gjafir.
Bréf þeirra Guömundar Arasonar og
Helgu Þorleifsdóttur er dæmi um
slíka fjórðungsgjöf, en hann gaf
henni fjórðung af 12 hundruðum
hundraða. Undir fjórðungsgjöfina
gátu fallið aðrar gjafir, td. morgun-
og bekkjargjafir. En fjórðungsgjafir, af
hvoru tagi sem er, eru ekki eingöngu
bundnar við helmingarfélögin, og er á
annaö hundrað dæma um þær í
Fornbréfasafninu.
Þrátt fyrir að morgungjafir og bekkj-
argjafir gætu fallið undir fjórðungs-
gjöf, eru þær af öðrum meiði. Oftast
er talað um þær saman í íslenskum
kaupmálum, en stundum aðeins aðra
þeirra. Þær eru hvergi nefndar í ís-
lenskum lögum. Fyrsta morgungjöfin
í heimildum hér á landi er talin vera í
kaupmála frá árinu 1405.52 í Forn-
bréfasafninu kemur bekkjargjöf fyrst
fyrir í kaupmála frá 1381, þar sem
enn hafði ekki verið ákveðið hvort
það yrði séreignarhjónaband eða
helmingarfélag.53 Á hinum Norður-
löndunum er minnst á morgun- og
bekkjargjafir í lögum. Þær tíðkuðust í
germönskum löndum, en höfðu mis-
munandi þýðingu á mismunandi
tímum, og oft er óljóst hvað átt er við
þegar þær eru nefndar. Bekkjargjöfin
er þar ásamt morgungjöfinni skil-
greind sem gjöf brúðgumans til brúð-
arinnar við giftinguna, eða morguninn
eftir hana. Líklegt er talið að margs-
konar flóknar gjafir og gagngjafir hafi
tíðkast. Þær hafi steypst saman og
einfaldast með tímanum, og tilviljun
hvaða nafngift hafi haldist. Bekkjar-
gjöf hafi stundum verið lýst sem línfé,
stundum sem mótgjöf og svo mætti
lengi telja.54 Morgun- og bekkjargjafir
er miklu sjaldnar að finna í Fornbréfa-
safninu en fjórðungsgjafirnar. Þar eru
líka fleiri dæmi um bekkjar- og morg-
ungjafir í hjónaböndum þar sem sam-
ið er um séreignir, en í helmingarfé-
lögum.55
Fjórðungsgjafir, morgungjafir og
bekkjargjafir koma fyrir jöfnum hönd-
um í málahjónaböndum og helming-
38 SAQHIR