Sagnir - 01.04.1986, Blaðsíða 13

Hverjir tóku þátt í hernaði . . .
og Hrafn Oddsson við Þorgils skarða
og bandamenn hans. Kemur skýrt
fram í Þorgils sögu að báðir stríðsað-
ilar áttu í mesta basli með að safna
liði. Auk fylgdarmanna hefur lið
beggja sennilega mest verið skipað
lausingjalýð. Sumir mættu vopnlaus-
ir16 en fengu þá e. t. v. vopn sem kúg-
uð voru af bændum.17 Bændur sjálfir,
a. m. k. hinir stærri, vildu engan þátt
taka í þessum hernaði og er þess
sérstaklega getið að......stórbændr
allir í Eyjafirði settust heima.“18
í fljótu bragði mætti ætla að ástæð-
an fyrir þessu tómlæti bænda væri
stríðsþreyta enda hafði ófriðurinn þá
staðið áratugum saman. Sú skýring
er þó helst til einföld. Það kemur
nokkuð spánskt fyrir sjónir ef stríðs-
þreyta gerði allt í einu vart við sig eftir
1252 um leið og sex ára friðartíma
lauk. Fyrir 1246 hafði hinsvegar borið
lítið á stríðsþreytu enda þótt hernað-
urinn þá væri langtum umfangsmeiri.
Nær væri að tala um pólitíska
þreytu eöa óánægju en stríðsþreytu.
Ástæður þeirrar óánægju geta verið
margvíslegar. Þar er fyrst til að taka
að eftir 1252 varð valdabaráttan oft
mjög ruglingsleg. Fyrir 1246 höfðu
aðalátökin verið milli Sturlunga ann-
ars vegar og bandalags Ásbirninga í
Skagafirði og Haukdæla í Árnesþingi
hins vegar, en á síðari hluta Sturl-
ungaaldar verður slík tvískipting æ
marklausari. Hugsanlega hefur
bændum þótt erfitt að gera upp á milli
höfðingja við slíkar aðstæður, eink-
um og sér í lagi þegar þeir voru úr
fjarlægum landshlutum og lítt kunnir í
Tilvísanir
Allar tilvísanir eru í Sturlunga sögu I-
II. Jón Jóhannesson, Magnús Finn-
bogason og Kristján Eldjárn sáu um
útgáfuna. Rv. 1946.
1 I 423.
2 I 423.
3 II 75.
4 I 509.
5 I 526.
6 I 532.
héraðinu en höfðingjar voru mikið á
flakki á þessum árum. E. t. v. hefur
þótt affarasælast að hætta með öllu
afskiptum af valdabrölti höfðingjanna.
Hér kemur þó fleira til. Sjálfsagt er
að gera ráð fyrir að ein helsta réttlæt-
ing höfðingjaveldisins hafi verið að
það gat haldið uppi friði og öryggi inn-
an hvers héraðs. Það var þó til lítils ef
í staðinn kom ófriður milli héraða þar
sem menn máttu búast við að vera
kallaðir í hernað hvenær sem var eða
verða fyrir barðinu á óvinaher. E. t. v.
má greina vonbrigði bænda með
höfðingjavaldið þegar forustumaður
Eyfirðinga segir árið 1255 að best sé
að hafa engan höfðingja.19
Greinilegt er að betri bændur gerð-
ust almennt friðsamari þegar líða tók
á Sturlungaöld. Það hefur sennilega
verið mjög afdrifaríkt fyrir þátttöku al-
mennings í hernaði því þegar höfð-
ingjar réðu stórum ríkjum eða voru
nýir í héraði hefur afstaða almenn-
ings líklega mótast mjög af afstöðu
stórbænda.
Óánægja bænda kom þó ekki upp
fyrr en valdaskeiði Þórðar kakala
lauk. Má geta þess til að á friðartím-
anum 1246-1252 hafi bændur talið að
ófriðnum væri lokið og eftir að sam-
eining landsins undir Þórði kakala fór
út um þúfur hafi menn ekki getaö séð
neina knýjanai ástæðu til að hefja
hann á ný. Bændur hafi í vonbrigðum
sínum snúið baki við því höfðingja-
veldi sem var ábyrgt fyrir endurnýjun
ófriðarins.
Freistandi er að telja að sterkara
yfirvald og þar með meira öryggi á
7 I 40.
8 1151.
9 II 34.
10 II 69-70.
11 sjá t. d. II 95.
12 II 16.
13 II 17.
14 II 15.
15 II 85.
16 II 181.
17 II 181, sjáog II 180.
tímum Þórðar og síðar undir kon-
ungsstjórn hafi haft í för með sér aö
almenningur missti áhuga á her-
mennsku og hafi ætlast til verndar
yfirvaldanna. Þannig hafi komið upp
nýr hugsunarháttur hjá almenningi.
Ekki var lengur sjálfsagt að veita
höfðingjum lið í ófriði og þeir því orðið
að treysta í ríkari mæli á úrvalslið sitt
en áður. Kannski má greina enduróm
slíkra viðhorfa í Þorgils sögu skarða
þar sem segir frá liðsöfnun Þorgils
árið 1255: „Stefndu þeir þá saman
mönnum ok fengu fáa. . . . En hvar
sem þeir kómu á bæi, þá var þetta
mælt, hver herkerling er mæla kunni,
at guð skyldi bregða ójafnaði þeira
Hrafns ok Eyjólfs."20
Niðurstöður
Á 13. öld varð breyting á eðli hernað-
ar á íslandi. Herir minnkuðu vegna
þess að mjög dró úr þátttöku almenn-
ings en í staðinn komu sérstakar
sveitir vel vopnaðra og þjálfaðra
vígamanna.
Ástæðan er einkum sú að framfarir
í vopnabúnaði og tilkoma fylgdar-
mannasveita gerðu almenningsher-
inn smám saman úreltan og er þetta
hliðstæð þróun og átti sér stað víða
annars staðar í Evrópu á miðöldum.
Hér á landi urðu vonþrigði þænda
með höfðingjaveldið og endurnýjun
ófriðarins eftir 1252 til að hraða mjög
þessari breytingu svo að segja má að
hún hafi gengið yfir á nokkrum árum
um miðja 13. öld. □
18 II 179.
19 II 192.
20 II 181.
Enn fremur er stuðst við Philippe
Contamine: War in the Middle Ages,
(Oxford 1984), og margt fleira.
Greinin er að mestu byggð á B.A.-
ritgerð minni: Hernaður á Sturlunga-
öld.
SAGMIR 11