Sagnir


Sagnir - 01.04.1986, Blaðsíða 36

Sagnir - 01.04.1986, Blaðsíða 36
Helmingarfélög hjóna Jón danur Björnsson, launsonur Björns Þorleifssonar hiröstjóra,13 og Kristín Sumarliöadóttir lögðu meö sér helmingarfélag. Móöir Kristínar var Ólöf Aradóttir, systir Guömundar Ara- sonar, sem minnst var á hér framar.14 Faðir hennar var sonur Lofts ríka Guttormssonar. Annar sonur Lofts ríka var Eiríkur á Grund í Eyjafirði.15 Hann var afi Sveins Sumarliðasonar sem stofnaði til helmingarfélags viö Guöriöi Finnbogadóttur lögmanns. Vegna arfs Sveins eftir afa sinn Eirík, stóð Finnbogi tengdafaðir hans í miklum málaferlum. Hann sagöi þær eigur vera fallnar sér í arf eftir Guö- ríði, því hún hafi fengið þær eftir Guö- rúnu dóttur sína, sem erft haföi „allan helminginn" eftir föður sinn, Svein Sumarliðason.16 Kristínu dóttur sína gifti Finnbogi líka með helmingarfé- lagi. Fleiri dæmi um ættartengsl er aö finna í bréfunum. Systurnar Guö- laugu og Þóru Ketilsdætur gifti faöir þeirra sem helmingarkonur árið 1402, og Þorvarður lögmaður Er- lendsson er faöir Erlendar lög- manns17 sem giftist Þórunni Sturlu- dóttur. Þegar hjón geröu með sér helming- arfélag á búskaparárunum (Tafla 2) var þaö oftast um allt fé þeirra, fengiö og ófengið, og sagði ekkert frekar um eignirnar. Eignaskiptingin kemur að- eins fram þegar helmingarfélagiö er gert um leið og kaupmálinn (Tafla 1), og er eignanna aö einhverju getið í 15 bréfum af þeim 20 sem þar eru.18 Um flesta þessa samninga má segja að séu eignirnar ekki taldar í hundr- uðum hundraöa, eru það tugir hundr- aða. Eitt hundrað hundraða samsvar- aði um sex meðaljörðum. Ríkidæmið er áberandi. Aðeins í tveimurtilvikum eru eignirnar litlar, og eru þau bréf frá miðri 16. öld. Ólafur Árnason og Ragnhildur Þorsteinsdóttir áttu sam- tals aðeins 15 hundruð þegar þau byrjuðu búskap, og Jón Þórðarson og Ingveldur Jónsdóttir sex hundruð. Ákveðinn hópur í þjóðfélaginu virð- ist því hafa notfært sér helmingarfé- lög. í þann hóp skipuðu sér ríkustu og voldugustu ættir landsins, og sú spurning hlýtur að vakna hvers vegna þær velja helmingarfélögin. Hafa höfðingjar frekar en aðrir haft ástæðu til að semja þannig um eignirnar? Skoðum hver munurinn var á helm- ingarfélögunum og öðrum formum hjúskapar og hvernig lagalega hliðin var. Ættin og erfingjarnir Nokkurt rót hefur verið á því hvernig gengið var frá félögum milli hjóna, og heimildirnar fáorðar. I aðfaraorðum að Reykholtsmáldaga, sem prentað- ur er í Fornbréfasafninu, segir að Snorri Sturluson og Hallveig Orms- dóttir hafi gert með sér helmingarfé- lag árið 1224. Er vísað í Sturlungu um þetta. Snorri og Hallveig gáfu eignir til Reykholtskirkju, en af mál- daganum sjálfum sést ekkert um helmingarfélagið.19 í íslendingasögu Sturlungu er félagsstofnun Snorra og Hallveigar tvisvar nefnd, í fyrra skipt- ið sem „félag“ en í hið seinna sem „helmingarfélag".20 Aðgreiningin er óljós og ekkert segir um hvernig þau hafa skipt eignunum. Svo er ekki heldur í þau önnur tvö skipti sem „félag“ er nefnt í Sturlungu,21 Einhver helmingarsamningur hefur verið milli Hallberu, dóttur Snorra Sturlusonar, og Kolbeins unga. Það má ráða af deilum sem spruttu upp um arfinn eftir hana. Snorri krafðist helmingarskipta bæði á fé og goðorð- um. Fór svo að lokum að þeim samd- ist og Snorri fékk mest af því sem hann hafði farið fram á.22 Féráns- dómur frá árinu 1250, sem er í Svín- fellingasögu í Sturlungusafninu, gef- ur einnig vísbendingu um helmingar- félag. Sæmundur Ormsson fór fram á uppskipti á búi Ögmundar Helgason- ar og Steinunnar Jónsdóttur á Kirkju- bæ. Þar var fyrst tekin frá staðareign- in, þá helmingurinn sem Steinunni til- heyrði og þar með það fé sem Ög- mundur hafði gefið henni. Það sem eftir var tilheyrði Ögmundi.23 Þetta eru fá dæmi, en eiga það sammerkt að snerta auðuga Islendinga á þess- um tíma. Helmingarskipti af öllum eignum hjóna eru í samræmi við þá eignaskiptingu sem síðar varð lögleg með helmingarfélögunum og tíðkað- ist að einhverju marki. Elstu helming- arfélagssamningarnir í Fornbréfa- safninu eru frá árinu 1402, eins ög sjá má af töflunni hér að framan, og elsta vísbendingin um að hjón hafi haft með sér helmingarfélag er frá 1393.24 Sigurður Líndal segir að í Grágás sé bæði gert ráð fyrir að hjón geti stofnað félag og átt séreignir í hjóna- bandinu, en hið síðarnefnda hafi ver- ið algengara. Þó nefnir hann líka að helmingarfélög séu oft nefnd í íslend- ingasögunum.25 Ekki er mögulegt að segja til um útbreiðslu þeirra á þjóð- veldistímanum nema að leita fanga víðar í heimildum þess tíma. Af hin- um eldri lögum Norðmanna má ráða að helmingarfélög hafi þekkst í Aust- ur-Noregi. Einnig hefur verið bent á að ekkjur þar í landi hafi getað krafist helmingarskipta á búi, ef helmingar- félag hafi verið með hjónunum.26 í Jónsbók, sem lögtekin var hér á landi árið 1281, eru skýr ákvæði um hjóna- félögin. Þau eru sambærileg þeim sem tóku gildi í Noregi um svipað leyti með lögbók Magnúsar lagabæt- is.27 Þetta form félaga milli hjóna seg- ir Randi Andersen að hafi orðið ríkj- andi í Noregi. Réttarbætur Hákonar konungs í upphafi 14. aldar sýni að mótstaða hafi verið gegn hjónafé- lögunum. Hún hafi ekki beinst gegn þeim sem slíkum, heldur því að erf- ingjarnir hafi ekki getað haft neitt að segja um eignirnar yrðu hjónin barn- laus. Andróðurinn hafi dugað skammt, en markmið hjónafélaganna hafi fyrst og fremst verið að tryggja karlmann- inum yfirráðarétt yfir eignum konu sinnar.28 Hákon konungur háleggur sendi íslendingum líka réttarbætur við Jónsbók í upphafi 14. aldar. Þar er fyrst minnst á helmingarfélögin í lög- um hér á landi. Andstætt því sem var í Noregi, virðist sem þessi skipan hafi náð einhverri fótfestu hér á landi. Ákvæði um helmingarfélög koma þrisvar fyrir; árið 1305, 1306 og 1314. í réttarbót frá 1305 segir svo: Líkar oss og vel að frændur geri kaupmála sín á milli og helmingar- félag eftir því sem þeim semur; en ef hjón gera sín á meðal, standi eft- ir því sem lögbók vottar.29 Kvennagiftingar. Faðir og móðir skulu róða giflingum dœtra sinna, segir í upp- hafsorðum kaflans um kuennagiftingar í Jónsbók. Ef þeirra naut ekki uið. kom til kasta nónustu föður- og móðurfrœnda að róðstafa gjaforðinu. Ef brœður uoru nón- astir, réðu þeir giftingu sgstra sinna. Hand- ritið er frú fyrri hluta 16. aldar. 34 SAQHIR
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108

x

Sagnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.