Sagnir - 01.04.1986, Blaðsíða 54

Jarðhús í Hvítárholti. Grunnflötur eins jarðhúsanna sem fannst i Huítárholti í Hruna-
mannahreppi. Stór ofn úr hellum er staðsettur í hœgra horni að neðan en rœsið er út úr
uinstra horni. Sumir telja að jarðhúsin hafi verið baðstofur - baðhús.
W_yú ályktun hefur verið dregin af
fornritunum að baðstofuböð hafi verið
algeng hér á landi á 13. öld. Baðstof-
an hafi verið hús „þar sem gufubað
var framleitt með þeim hætti, að köldu
vatni var stökkt á glóandi steina í hin-
um svonefnda grjótofni."1 Um upphaf
þessarar baðstofu er ekki til örugg
vitneskja, en sumir eru þeirrar
skoðunar að hún hafi þekkst frá því á
10. öld. íslenska baðstofan er sögð
hafa verið byggð sérstæð í fyrstu, en
síðar tengst bæjarhúsum. Þróunin í
notkun hennar er sögð sú að fólk hafi
smám saman farið að sinna þar ýms-
um störfum, hún hafi orðið setu- og
vinnustofa, en síðar svefnhús að
auki.
Eflaust vita það flestir að aðal-
íveruhúsið á flestum íslenskum bæj-
um á seinni öldum hét baðstofa, þó að
þar væru engin böð stunduð. Þessi
nafngift hefur valdið mönnum nokkr-
um heilabrotum.
Dr. Valtýr Guðmundsson áleit að
eftir að hætt var að kynda eld á miðju
stofugólfinu hafi baðstofan verið eina
bæjarhúsið þar sem ofn var. Síðar
hafi steinofni verið komið fyrir í fornu
stofunni og hafi nafnið „baðstofa“ þá
færst yfir á hana, því menn fóru að
leggja þann skilning í nafnið að það
táknaði hvert það hús þar sem „bað-
hiti“ var. Valtýr taldi jafnframt að
þessu nafni hafi íverustofan haldið
eftir að menn neyddust til að hætta
kyndingu hennar vegna eldsneytis-
skorts.2
Guðmundur Hannesson tengir
baðstofunafngiftina við lagið á hús-
inu,
lágu veggina og ríflega súð sitt
hvoru megin mænis. Þegar menn
fóru síðar að gera baðstofur á lofti,
jafnvel yfir framhýsum, héldu þær
baðstofunafninu, enda var her-
bergislagið mjög hið sama . . . Og
baðstofulagið á rót sína að rekja til
fornu gufubaðstofanna.3
Nanna Ólafsdóttir er aftur á móti
þeirrar skoðunar að baðstofur hafi
ætíð verið „íveruhús eins og við
þekkjum svo vel.“4 Hún segir að nú-
tímamat á hreinlæti forfeðranna
gangi ekki og rangt sé að tengja bað-
stofunafnið baði í merkingunni „alls-
herjar líkamshreinsun". Það beri að
tengja það trúarlífi manna og helgiat-
höfnum. Menn hafi viljað vera hreinir
fyrir guði sínum. Hún segir að böð
eins og jólaböð, Jónsmessuböð,
fyrsta bað barnsins o. s. frv. séu leifar
slíkra baða. Að hennar mati dregur
aðalíveruhúsið nafn sitt af þvílíkum
böðum. En gufubað eða annað bað í
nútíma skilningi hafi aldrei farið fram
í baðstofum hérlendis.5
Með þessari grein er ætlunin að
gefa lesandanum ofurlitla sýn yfir
þróunina í gerð og notkun íslensku
baðstofunnar. Hér verður ekkert farið
út í vangaveltur um hreinlæti forfeðr-
anna, að því undanskildu að reynt
verður að draga fram f dagsljósið
hvort gufuböð hafi farið fram í bað-
stofum til forna. En víkjum fyrst að
spurningunni um hvort svonefnd jarð-
hús séu elsta gerð baðstofa hér á
landi.
Voru jarðhúsin
baðstofur?
Sumrin 1963-67 voru rannsakaðar
húsarústir í Hvítárholti í Hruna-
mannahreppi. Byggingarleifarnar,
sem þar voru grafnar úr jörðu, eru
taldar vera frá söguöld, jafnvel frá
landnámsöld. Skálarnir sem þar
fundust falla vel að hugmyndum
manna um 10. aldar byggingar. Með-
al þeirra húsa sem þar fundust voru
fimm jarðhús, öll mjög svipuð að
gerð. Fjögur þeirra voru aðskilin frá
öðrum bæjarhúsum.6 Skal nú einu
jarðhúsanna lýst: Gólfið var um 90
sm neðan þess yfirborðs sem verið
hafði er húsið var í notkun. Gólfflötur-
inn var um 2,6x3,8 m og óreglulega
ferhyrndur. í raun voru engir eiginleg-
52 SAGniR