Sagnir


Sagnir - 01.04.1986, Síða 54

Sagnir - 01.04.1986, Síða 54
Jarðhús í Hvítárholti. Grunnflötur eins jarðhúsanna sem fannst i Huítárholti í Hruna- mannahreppi. Stór ofn úr hellum er staðsettur í hœgra horni að neðan en rœsið er út úr uinstra horni. Sumir telja að jarðhúsin hafi verið baðstofur - baðhús. W_yú ályktun hefur verið dregin af fornritunum að baðstofuböð hafi verið algeng hér á landi á 13. öld. Baðstof- an hafi verið hús „þar sem gufubað var framleitt með þeim hætti, að köldu vatni var stökkt á glóandi steina í hin- um svonefnda grjótofni."1 Um upphaf þessarar baðstofu er ekki til örugg vitneskja, en sumir eru þeirrar skoðunar að hún hafi þekkst frá því á 10. öld. íslenska baðstofan er sögð hafa verið byggð sérstæð í fyrstu, en síðar tengst bæjarhúsum. Þróunin í notkun hennar er sögð sú að fólk hafi smám saman farið að sinna þar ýms- um störfum, hún hafi orðið setu- og vinnustofa, en síðar svefnhús að auki. Eflaust vita það flestir að aðal- íveruhúsið á flestum íslenskum bæj- um á seinni öldum hét baðstofa, þó að þar væru engin böð stunduð. Þessi nafngift hefur valdið mönnum nokkr- um heilabrotum. Dr. Valtýr Guðmundsson áleit að eftir að hætt var að kynda eld á miðju stofugólfinu hafi baðstofan verið eina bæjarhúsið þar sem ofn var. Síðar hafi steinofni verið komið fyrir í fornu stofunni og hafi nafnið „baðstofa“ þá færst yfir á hana, því menn fóru að leggja þann skilning í nafnið að það táknaði hvert það hús þar sem „bað- hiti“ var. Valtýr taldi jafnframt að þessu nafni hafi íverustofan haldið eftir að menn neyddust til að hætta kyndingu hennar vegna eldsneytis- skorts.2 Guðmundur Hannesson tengir baðstofunafngiftina við lagið á hús- inu, lágu veggina og ríflega súð sitt hvoru megin mænis. Þegar menn fóru síðar að gera baðstofur á lofti, jafnvel yfir framhýsum, héldu þær baðstofunafninu, enda var her- bergislagið mjög hið sama . . . Og baðstofulagið á rót sína að rekja til fornu gufubaðstofanna.3 Nanna Ólafsdóttir er aftur á móti þeirrar skoðunar að baðstofur hafi ætíð verið „íveruhús eins og við þekkjum svo vel.“4 Hún segir að nú- tímamat á hreinlæti forfeðranna gangi ekki og rangt sé að tengja bað- stofunafnið baði í merkingunni „alls- herjar líkamshreinsun". Það beri að tengja það trúarlífi manna og helgiat- höfnum. Menn hafi viljað vera hreinir fyrir guði sínum. Hún segir að böð eins og jólaböð, Jónsmessuböð, fyrsta bað barnsins o. s. frv. séu leifar slíkra baða. Að hennar mati dregur aðalíveruhúsið nafn sitt af þvílíkum böðum. En gufubað eða annað bað í nútíma skilningi hafi aldrei farið fram í baðstofum hérlendis.5 Með þessari grein er ætlunin að gefa lesandanum ofurlitla sýn yfir þróunina í gerð og notkun íslensku baðstofunnar. Hér verður ekkert farið út í vangaveltur um hreinlæti forfeðr- anna, að því undanskildu að reynt verður að draga fram f dagsljósið hvort gufuböð hafi farið fram í bað- stofum til forna. En víkjum fyrst að spurningunni um hvort svonefnd jarð- hús séu elsta gerð baðstofa hér á landi. Voru jarðhúsin baðstofur? Sumrin 1963-67 voru rannsakaðar húsarústir í Hvítárholti í Hruna- mannahreppi. Byggingarleifarnar, sem þar voru grafnar úr jörðu, eru taldar vera frá söguöld, jafnvel frá landnámsöld. Skálarnir sem þar fundust falla vel að hugmyndum manna um 10. aldar byggingar. Með- al þeirra húsa sem þar fundust voru fimm jarðhús, öll mjög svipuð að gerð. Fjögur þeirra voru aðskilin frá öðrum bæjarhúsum.6 Skal nú einu jarðhúsanna lýst: Gólfið var um 90 sm neðan þess yfirborðs sem verið hafði er húsið var í notkun. Gólfflötur- inn var um 2,6x3,8 m og óreglulega ferhyrndur. í raun voru engir eiginleg- 52 SAGniR
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.