Sagnir - 01.04.1987, Blaðsíða 82

Árið 1662 var áhrifavald Alþingis
í löggjafarmálum orðið sáralítið og
einveldisskuldbindingin breytti þar
engu um. Fyrir einveldisskuldbind-
ingu fóru konungur og Alþingi
formlega með löggjafarvaldið sam-
eiginlega. Konungur átti að leita
samþykkis Alþingis fyrir laganý-
mælum sem hann vildi koma á.
Fram til loka 16. aldar héldu íslend-
ingar því til streitu að samþykki Al-
þingis væri nauðsynlegt til að laga-
boð konungs væru bindandi á ís-
landi en eftir því sem leið á 17.
öldina var gengið linlegar eftir að
þessu formsatriði væri fylgt. Voru
þá lagaboð aðeins birt í lögréttu en
ekki leitað samþykkis hennar og
konungsvaldið þar með þegar búið
að taka sér einræðisvald í löggjaf-
armálum. Þó er til dómur frá árinu
1644 sem sýnir að sumir lögréttu-
mennirnir töldu að ekki skyldi
dæma eftir lögum, sem ekki höfðu
verið hér „tekin né birt”.
Alþingi gat sjálft haft nokkurt
frumkvæði að löggjöf. Konungur
ætlaðist reyndar til þess að lands-
menn leituðu til sín ef þeir æsktu
breytinga á einhverjum ákvæðum
Jónsbókar. Það var gert með því að
biðja konung beinlínis um réttar-
bætur. En það voru fjölmörg efnis-
atriði sem Jónsbók hafði engin
ákvæði um og greip þá Alþingi
alloft til þess ráðs að gera sam-
þykktir í dómsformi um það hvað
vera skyldu lög. Sumir þessara
dóma fengu síðar samþykki kon-
ungs. Fulltrúi hans var yfirleitt við-
staddur á Alþingi og hefur þótt duga
að laganýmæli væru gerð í dóms-
formi á Alþingi með hans vitund.
Samþykktir Alþingis fjölluðu mest
um mjög hagnýt og hversdagsleg
málefni svo sem framfærslumál,
flakk og lausamennsku, vinnufólk,
tíund og önnur gjöld. Alþingi gerði
slíkar samþykktir út alla 17. öldina
og í þingsköpum frá 1. júlí 1695 er
gert ráð fyrir að það hafi þá enn
samþykktarvald um „almenn mál”.
Árið 1700 gerði Alþingi samþykkt
um ákvörðun merkisdaga eftir nýja
stíl og var það seinasta alþingissam-
þykktin sem um getur.
Breytingar á dómsmálum og
réttarfari urðu ekki fyrr en löngu
eftir Kópavogseiðana. Dómaskip-
unin hélst í sama formi og var fyrir
1662. Sýslumenn dæmdu á fyrsta
dómstigi, Lögrétta á Alþingi var
annað dómstig og Yfirréttur það
þriðja. Konungur eða fulltrúar hans
skipuðu sýslumenn eins og verið
hafði og eins yfirréttarmennina en
Alþingi kaus áfram lögmennina
sem stýrðu fundum lögréttu og til-
nefndu lögréttumennina. Að vísu
hafði lögrétta orðið að láta undan
vilja höfuðsmanns í sambandi við
lögmannskjör árið 1639 en engin
breyting varð á kjörinu fyrr en
1695; þá tóku konungur eða fulltrúi
hans að skipa lögmennina sjálfir.
Eftir það hafði konungsvaldið full-
trúa á öllum dómstigum. Hæsti-
réttur konungs, sem stofnaður var
um leið og einveldi komst á í Dan-
mörku og Noregi, dæmdi ekki í ís-
lenskum málum fyrr en seint á 18.
öld.
Stjórngæslan var áfram í höndum
hirðstjóra (höfuðsmanns) til 1682.
Breytingar á embættismannaskip-
un landsins árin 1683-8, þegar amt-
manns-, stiftamtmanns- og land-
fógetaembættin komu til sögunnar
en hirðstjóraembættið var lagt
niður, breytti stjórnskipuninni ekki
í neinum höfuðatriðum, stjórngæsl-
an var eftir sem áður í höndum em-
bættismanna konungsvaldsins.
Lokaorð
Einveldisskuldbindingin frá 1662
verður vart talin málamyndagern-
ingur. Með henni gengust íslend-
ingar formlega undir einveldi
Danakonungs. í raun og veru
vantaði ekki mikið á að einveldi
væri þegar komið á 1662, án nokk-
urra formlegra skuldbindinga. Ein-
veldisskuldbindingin var því með
öðrum orðum formleg staðfesting á
ríkjandi ástandi.
Allt tal um að gerðir hafi verið
fyrirvarar á undirritun skuldbind-
ingarinnar af íslendinga hálfu og
samningar náðst við fulltrúa kon-
ungs um að engar breytingar yrðu á
stjórnarháttum í bráð er á afar
veikum rökum reist. Hins vegar er
nokkuð víst að íslendingar hafa
látið í ljósi að þeir væru ófúsir að
afsala sér gömlum rétti sínum. Kon-
ungur og embættismenn hans gátu
á hinn bóginn virt þá skoðun að
vettugi, sýndist þeim svo. Meðan
Henrik Bjelke hafði íslandsmál á
sinni könnu til 1683 urðu engar
breytingar á stjórnarháttum. Hann
var áhrifamikill ráðamaður í Dan-
mörku og gat því haldið stjórnar-
háttum á íslandi í fyrri skorðum á
meðan hann lifði. Það má vel í-
mynda sér að hann hafi lítið kært
sig um að leggja niður það embætti
sem hann hafði og gerast stiftamt-
maður eða amtmaður í nýjum stíl á
gamals aldri.
80 SAGNIR