Sagnir - 01.04.1987, Blaðsíða 8

FALLVALT
ÞJÓÐFÉLAG
ISÖLJÍ
Matarskortur var landlægt vanda-
mál sem hafði í för með sér 58 meiri
eða minni hungurfellisár á 17. og 18.
öld. Orsökina má rekja til kóln-
andi loftslags og hnignunar í land-
búnaði. Seljabúskapur var að miklu
leyti aflagður og túngarðahleðsla lá
einnig niðri. Heyskapur varð erfið-
ari og farið var að treysta meira á
vetrarbeit. Grasbrestur og jarð-
bönn höfðu því hvað eftir annað í för
með sér skepnufelli og hungur-
dauða.
Þetta valta veraldargengi var
skýrt með tilvísun til æðri máttar-
valda. Áföllin voru álitin verðskuld-
uð refsing guðs og því mátti líta svo
á að varnaraðgerðir væru tilgangs-
lausar og jafnvel að í þeim fælist
mótþrói við guð. Það skýrir að
nokkru hvers vegna „nýsköpun” í
landbúnaði átti erfitt uppdráttar.
Að hlaða garða, ræsa fram mýrar og
slétta tún var til lítils ef alvaldur
guð leit með vanþóknun á það verk.
Andstaða bænda gegn nýjungum
var svo rótgróin að árið 1831 varð
enn að beita hörðum áróðri fyrir
kál- og kartöflurækt. Baldvin Ein-
arsson vitnaði þá til Móðuharðind-
anna og benti á að
fólkið dó allramest seinustu
árin, þegar veðráttan fór að
batna. Þá hefði verið gott að
eiga væna kálgarða, og alltént
þegar eins á stendur, því það er
þó öllum ljóst, að þá mættu þeir
koma að miklu gagni og verja
töluverðu mannfalli.8
Árið 1783 voru einstaka menn
farnir að nota garðávexti í stað
„venjulegs matar”9 en undirstöðu-
fæða íslendinga var samt hættu-
lega einhæf. Hún var mjólkurmatur
og fiskur.10 Önnur innlend fæða,
egg, fugl, fjallagrös, söl, hvönn,
selur, hvalur og fleira þessháttar,
var aðeins til búdrýginda. Kjöt var
hátíðamatur - en horkjöt hallæris-
matur. „ ... flestir hafa dálítið af
mjólk, og þessutan kroppa menn um
beinin á skepnum sínum fyrsta og
annað árið,”11 segir Baldvin Einars-
son í lýsingu sinni á venjulegu
hallæri.
Matvandir letingjar
Fyrir 1783 nam korninnflutningur
aðeins um 20 kg á hvern íslending á
ári. Þegar haft er í huga að nú á
tímum borðar meðalmaður um 1000
kg matar ár hvert, sést hve lítið
vægi kornið hafði í matarbúskap
þjóðarinnar. Afleiðingin var sú að
fæðuöflun var algerlega háð veðr-
áttu og fiskigöngum. Þegar vel
áraði gat fólk þó leyft sér ýmsan
munað í mat og drykk og notið þess
svo vel að Jóni Steingrímssyni þótti
nóg um.
Þófaramyllan við Elliðaár, teikning frá 1772. .Jtjol framfaranna”
tóku að snúast á íslandi eftir miðja 18. öld, en mörgum þótti það
varhugaverð þróun. Árið 1783 var það haft eftir „einum skírum
gætnum bónda, að síðan nýjungarnar fóru hér fyrst inn að koma,
hafi jafnan guðs hönd með nokkru móti verið (straffandi) yfir
landi þessu
6 SAGNIR