Sagnir - 01.04.1987, Blaðsíða 22

Upphaf
leiguábúðar og
hjáleigubúskapar
skreiðarverð að hafa farið hækk-
andi með aukinni eftirspurn, sem
síðan veldur hækkun á verði smjörs
en sú hækkun hefur síðan áhrif á, að
hjáleigunum fjölgar. Og eins og
áður er getið, stendur hjáleiguf jölg-
unin í beinu sambandi við fólks-
fjölgunina, sem verður eftir að
harðindakaflanum lýkur 1320.
Eitthvað mun fólk hafa flutt sig til
þeirra staða þar sem mest var fisk-
veiði og bestar verstöðvar en það
var á Suður- og Vesturlandi. En
þrátt fyrir allt verða þó engar
teljandi breytingar á atvinnuhátt-
um manna. Fiskveiðarnar og
skreiðarsalan voru búbót fyrir
bændur, en tæplega nein sjálfstæð
atvinnugrein nema fyrir fáa. Þó
skreiðarverð hækkaði er óvíst að
fátækir bændur og leiguliðar hafi
fengið mikið af hækkuninni sjálfir.
Kot og hóll
Ólafur Lárusson hefur gert rann-
sókn á dreifingu hjáleigna með því
að rannsaka bæjarnöfn. Hann skipt-
ir bæjarnöfnunum í tvo flokka.
Annars vegar eru nöfn, sem fela í
sér notkun eða byggð landsins, til
dæmis -staðir, -kot, -gerði, -sel og
hins vegar nöfn, sem mörg hver eru
dregin af náttúrunni, -bakki, -hóll,
-holt, -tunga.
Samkvæmt þessari skiptingu
verða í fyrri flokknum 3800 nöfn, en
í þeim seinni 4000. Siðan skoðar
Ólafur dreifingu þessara nafna um
landið og kemst að þeirri niðurstöðu
að nöfn, sem hafa endinguna -staðir
og -bæir séu yfirleitt nokkurn veg-
inn jafnt dreifð um landið, -kotin,
-gerðin, -húsin, -selin og -búðirnar
séu misskipt eftir landshlutum.
Ólafur telur að þau nöfn, sem lúta að
byggð eða notkun, séu yngri en þau
sem hafa jafna dreifingu. Þau býli
sem beri yngri nöfnin séu mjög oft
kennd við aðra bæi og það bendir til,
að þar hafi verið hjáleiga. Þegar
leiguliði hafi tekið annan mann inn á
jörðina, þá hafi hann sett hjáleigu-
bóndann niður „í sel jarðarinnar, í
beitarhús frá jörðinni, á nátthaga,
stekkjartún eða annað slíkt.”34
Ólafur segir að af þeim bæjar-
nöfnum sem rekja megi til annars
bæjar, svo og þeir staðir, sem hafa
-kot nafn, séu 90% taldar hjáleigur í
Rangárvalla-, Árnes-, Gullbringu-
og Kjósarsýslu.35 Jafnframt bendir
hann á að nöfn hjáleignanna sjáist
ekki rituð fyrr en um miðja 16.
öld.36
Það segir þó ekki að hjáleigurnar
hafi ekki verið margar fyrr, eða á
seinni hluta 14. aldar, sem þær
hljóta raunar að hafa verið.
Plágan fækkar hjáleigum
Árið 1402 dundi enn ein hörmungin
yfir landið er plágan svokallaða
barst hingað. Þótt nákvæmar tölur
liggi ekki fyrir er ljóst að mann-
fallið var mikið.
En fátt er svo með öllu illt. í kjöl-
farið losnaði jarðnæði og flestir
þeir er lifðu pláguna af áttu þess
kost að fara að búa á þokkalegum
jörðum. Harðbýlar jarðir hafa farið
fyrst í eyði þannig að þegar plág-
unni lauk hefur jarðarframboð
verið allsæmilegt, auk þess sem
vinnulaun hækkuðu mikið og lands-
skuldir lækkuðu.
Talsverð eignafærsla átti sér stað
þegar jarðeignir skiptust vegna
erfðatilkalla.37 Plágan orsakaði
hnignun hjáleigna í bili. Því er
mesta aukningin eftir að hallærinu
lauk í kringum 1320 og fram að
plágunni 1402. Þegar þess er gætt,
er eðlilegt að mesta fjölgunin verði
á seinni hluta 14. aldar.
Dauðu kúgildin dafna
Tíundarlöggjöfin hafði í för með sér
aukna misskiptingu, ekki síst eftir
að fróðir menn fundu upp á því
snjallræði að gefa kirkjum sínum
reyturnar og áskilja sér rétt til
forræðis.
Við auðinn var fátt hægt að gera
annað en kaupa kvikfé og jarðeignir
til að leigja. Afleiðingar þessa voru
fleiri leiguliðar og færri sjálfseign-
arbændur.
Eftir að smjörið hækkaði á seinni
hluta 13. aldar urðu leigukúgildi
eigendum sínum drjúg tekjulind
enda var lágmarkseign til að stofna
bú numin úr gildi. Fleiri stofnuðu
þá til búskapar og það, ásamt góðu
árferði, fjölgaði fólkinu. Og í kjöl-
farið jukust fiskveiðarnar.
Ljóst er að smjörhækkunin á
mjög mikinn þátt í þeirri þróun sem
varð, því vegna hækkunarinnar
f jölgaði hjáleigum á seinni hluta 14.
aldar. Því má hugsa sér hið slæma
árferði fyrir 1320 og pláguna 1402
sem einskonar umgjörð utan um
hjáleigubyggðina, sem síðan valdi
því að bestu skilyrðin fyrir aukn-
ingu hennar sé á milli þessara
tveggja atburða. Inn í þetta tímabil
fléttast síðan þeir þættir sem valda
atburðarásinni, eins og smjörhækk-
unin, hækkandi skreiðarverð og
fólksfjölgun.
Þótt staða hjáleigubænda virðist
harla bágborin á 14. og 15. öld, átti
hún þó eftir að versna.
Á 17. öld höfðu eigendur leigukú-
gilda komið þeirri kvöð á leiguliða
að endurnýja og ábyrgjast kúgildin
sem fylgdu með leigujörðinni.
Leiguliðinn átti þá ekki lengur kost
á að skila leigukúgildunum. Til að
koma þessu sem best fyrir voru kú-
gildin sumstaðar mörkuð undir
mark leiguliðans. Þegar þau svo dóu
átti leiguliðinn að endurnýja þau.
En stundum hafði hann ekki ráð á
20 SAGNIR