Sagnir - 01.04.1987, Blaðsíða 80

sínum. Það má því vel vera rétt að
Brynjólfur biskup hafi látið munn-
lega í ljós „að íslenzkir vildi ei
gjarna svo sleppa frá sér öllum pri-
vilegiis í annara hendur”.7
Einveldi, hvað felst í
því hugtaki?
Með undirritun einveldisskuld-
bindingarinnar er litið svo á að ein-
veldi komist formlega á hér á ís-
landi. En hvað felst í því að einveldi
sé komið á? Ef við lítum á Konunga-
lögin, sem komu að vísu ekki til
sögunnar fyrr en 14. nóv. 1665,
þremur árum eftir að einveldis-
skuldbindingin var undirrituð á ís-
landi, má fá hugmynd um hvaða
merkingu Danakonungur og nán-
ustu ráðgjafar hans lögðu í hugtakið
einveldi. Þar segir m.a.
að einvaldur arfakóngur Dan-
merkur og Noregs skuli hald-
inn og virtur héðan í frá af
öllum undirsátum sem hið
æðsta og hæsta höfuð hér á
jörðu yfir öllum mannanna
lögum, og hefur hann ekkert
annað höfuð né dómara yfir
sér, hvorki í geistlegum eða
veraldlegum sökum utan Guð
einan.8
Nánar er kveðið á um valdsvið
konungs í einstökum atriðum og má
nefna að hann hefur óskoraðan rétt
til að lýsa yfir stríði og friði, leggja
á skatta og önnur gjöld og skipa og
setja af embættismenn. Mikilvæg-
asta ákvæðið hefur án efa verið það
sem veitti honum rétt til að setja lög
og gefa út tilskipanir eftir sínum
eigin góða vilja og „velbehag”; enn-
fremur að skýra, breyta, móta,
skerða og beinlínis fella úr gildi lög
sett af honum sjálfum eða forfeðr-
um hans.9
Þeir sem undirrituðu einveldis-
skuldbindinguna 1662 afleggja
(„renuncerer”) fyrir sína hönd og
sinna eftirkomenda
alt það, sem í fyrri vorum frí-
heitum, landslögum, Recess og
Ordinanzíu kann finnast að
stríða í mót Majestatis rétti
ellegar maklega má þýðast að
vera í mót Majestatis réttri ein-
valdsstjórn og fullkomnum rík-
isráðum.10
Aðalreglan sem þarna er skýrt
kveðið á um er að réttur konungs
gangi fyrir fornum réttindum og
fríheitum íslendinga. Er sýnt að
með einveldisskuldbindingunni fær
konungur Danmerkur formlega allt
æðsta valdið í málefnum íslands og
íslendinga í sínar hendur og virðist
enginn mannlegur máttur setja því
nokkur takmörk. Allir þrír þræðir
ríkisvaldsins, framkvæmdarvald,
dómsvald og löggjafarvald, eru hér
eftir í höndum konungs.11 Þar með
er ljóst að t.d. ákvæði Gamla sátt-
mála um að konungur skuli láta ís-
lendinga ná íslenskum lögum fellur
úr gildi. Þetta ákvæði höfðu íslend-
ingar oft minnt erlenda valdsmenn
á í aldanna rás enda fól það í sér að
konungur var bundinn „þeim skil-
daga að fara að íslenskum lögum,
þ.e. lögum sem íslendingar höfðu
samþykkt”.12
Fyrirvarar
Skyldu nú íslendingar hafa gert
einhverja fyrirvara á undirskrift
sinni? Sigurður Ólason lögfræðing-
ur hefur haldið því fram. Hann telur
að líta beri á bréf íslendinga til
konungs sem fyrirvara og ályktar
um leið að einveldisskuldbindingin
hafi aðeins verið „(málamyndar)-
gerningur” eins og vitnað er til í
upphafi greinar.13 Ennfremur gerir
hann ráð fyrir að Bjelke höfuðs-
maður hafi gert munnlegt sam-
komulag við íslendinga. Lætur
hann sér detta í hug að sunnudag-
urinn 27. júlí hafi farið í einhvers-
konar samningaviðræður. Athuga-
semdalausa móttöku höfuðsmanns-
ins á bréfum leikra og lærðra beri
að líta á sem samþykkt fyrirvar-
anna fyrir hönd konungsvaldsins.
Sigurður telur ennfremur að í
ræðustúfi sínum á Kópavogsfundi
hafi Brynjólfur biskup gert munn-
legan fyrirvara á undirskrift ein-
veldisskuldbindingarinnar.14
Tvö síðari atriðin eru á mjög
veikum rökum reist vegna heim-
ildaskorts. Það er aftur á móti vel
líklegt að á Kópavogsfundi hafi átt
sér stað einhverjar viðræður milli
íslendinga og Bjelkes um stjórnar-
hætti. Einnig er trúlegt að íslend-
ingar hafi látið koma fram að þeim
væri óljúft að láta af hendi forn
réttindi sín. En það er ekki hægt
með góðu móti að álykta af sneplum
Árna Magnússonar að Brynjólfur
hafi lýst því yfir í tölu sinni „að ís-
lendingar skrifuðu að vísu undir, en
með þeim ákveðnu skilmálum og
fyrirvörum, að þeir héldu allt að einu
fyrri réttindum óskertum.”is
Finnst Sigurði undirritun Brynjólfs
strax eftir töluna styðja þessa álykt-
un. Hvergi er að finna öruggar
heimildir fyrir því að Brynjólfur
hafi gert fyrirvara á undirskrift
sinni eða annarra.
Engar heimildir eru heldur til um
hvernig Bjelke hefur brugðist við
bréfagerð landsmanna eða hvort
hann hefur gert einhverjar athuga-
semdir eða fyrirvara þegar hann
tók við bréfunum. Hefur Bjelke
ekki einungis gengist inn á að koma
bréfunum til konungs svo hann gæti
tekið þau til vinsamlegrar athugun-
ar án nokkurra frekari skuldbind-
inga um að óskir íslendinga næðu
fram að ganga?
Bréfin eru greinilega engir fyrir-
varar að formi til heldur bænar-
skrár. Þau eru kölluð „supplicatiur” í
fyrirsögnum.16 í þeim eru ekki sett
nein skilyrði fyrir undirritun ein-
veldisskuldbindingarinnar heldur
er um að ræða mjög auðmjúklega
orðaðar beiðnir um ýmis mál. Tekið
er til orða á þá leið í báðum bréf-
unum að þar sem íslendingar hafi
nú svarið arfhyllingareið að ósk
konungs biðji þeir konung um að til-
teknar óskir þeirra nái fram að
ganga. Meðal annars er farið fram á
að landsmenn fái að halda fornum
lögum og réttindum sínum áfram.
Konungur hafði alveg í hendi sinni
hvort hann tók tillit til óska íslend-
inga eða ekki.
Glötuð skýrsla?
Nú skulum við leyfa okkur að fara
örlítinn útúrdúr í framhaldi af tali
um fyrirvara og heimildaskort.
Jón Þorkelsson og Einar Arnórs-
son töldu að einu sinni hafi verið til
skýrsla Brynjólfs biskups um Kópa-
vogseiðana. Ef svo hefur verið er
mikill skaði að hún varðveittist ekki
því vafalaust hefði hún verið „dá-
indisfróðleg” eins og þeir segja.17
Brynjólfur var ein aðalpersónan í
Kópavogi sumarið 1662 og mátti
gerst vita um alla atburði, bæði þá
er gerðust fyrir opnum tjöldum og
bak við tjöldin.
Þeir félagar, Jón og Einar, vísa til
þess í neðanmálsgrein
að registur við það bindi af
bréfabók Brynjólfs biskups,
sem tekur yfir árið 1662, segir
svo til, að í bókinni eigi að
78 SAGNIR