Morgunblaðið - Sunnudagur - 04.11.2012, Qupperneq 54

54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4.11. 2012
Menning
Það heyrir ætíð til tíðinda þegar óperuhús ráðast í þaðstórvirki að setja upp Niflungahring Richards Wag-ners. Óperurnar fjórar sem mynda „Hringinn“ – Rín-
argullið, Valkyrjurnar, Sigurður Fáfnisbani og Ragnarökin –
taka alls um sextán klukkustundir í flutningi og eru afar
krefjandi, hvernig sem á þær er litið. Á nýafstaðinni kvik-
myndahátíð í Reykjavík var sýnd áhugaverð ný heim-
ildakvikmynd, Wagner’s Dream, þar sem fylgst var með um-
fangsmikilli og metnaðarfullri uppsetningu Hringsins í
Metropolitan-óperunni í New York síðustu vetur, í leikstjórn
kanadíska leikstjórans Robert Lepages.
Lepage skapaði gríðarlegt sjónarspil á sviðinu, þar sem
reist var fjörutíu tonna sviðsmynd, sem fékk viðurnefnið
„vélin“ og var að mestu úr áli; pallar risu og hnigu, sperrtust
lárétt upp eða röðuðust í tröppur og um þetta „misgengis“-
svið, sem myndum var varpað á, fóru söngvararnir.
Tónskáldið og textahöfundurinn Richard Wagner (1813-
1883) var að takast á við gríðarstórt verkefni þegar hann
samdi Niflungahringinn; texta óperanna lauk hann við árið
1852, tónlistina samdi hann á áratugunum þar á eftir og
Hringurinn var í fyrsta skipti sviðsettur allur árið 1876.
Niflungahringurinn fjallar um sköpun og eyðingu heimsins,
og efnið sótti Wagner að miklu leyti til fornra íslenskra bók-
mennta; í Eddukvæðin og Snorra-Eddu, og í Völsungasögu.
Þá sótti hann í Þiðrikssögu af Bern, sem kölluð var Nifl-
unga- og Vilkinssaga í þýskum útgáfum, en hún var rituð í
Noregi á 13. öld.
Leikstjórinn sá myndirnar í Edduhandritinu
Hver sá sem setur upp Niflungahring Wagners þarf að finna
sér leið að feta. Það hefur vakið athygli að Lepage leitaði
beint aftur til upphafsins, til hinna fornu norrænu verka sem
Wagner sótti í, og gott betur; hugmyndina að leikmyndinni
sótti hann í íslenska náttúru og flekaskilin undir landinu.
„Fyrir tilviljun fór ég til Íslands nokkrum mánuðum eftir
að mér var boðið að setja hringinn upp og þar stóð ég
frammi fyrir Eddukvæðunum, þar sem handritið var til sýnis
í safni, og í því voru allar þessar ótrúlegu myndir úr Hringn-
um,“ segir Lepage í heimildamyndinni. Hann segir 85 pró-
sent Hringsins koma beint úr Eddukvæðunum. „Ef finna á
ferska nálgun við Hringinn í nútímanum, þarf að fara alla
leið aftur að rótum hans,“ segir leikstjórinn. „Ég fann allar
þessar upplýsingar með því að kafa í íslenskar goðsagnir og
hugmyndin að leikmyndinni byggist á flekaskilunum – Ísland
er allt á hreyfingu! Í Hringnum má sjá jöklana og svo opn-
ast sprunga og hraunið vellur út; þar eru guðirnir að tjá sig.
Leikmyndin byggist á flekaskilum sem hæfa þessum nor-
rænu goðsögnum sem höfðu svo mikil áhrif á Hringinn.“
Það eru ekkert nýjar fréttir fyrir Íslendinga að Wagner
hafi sótt mikið í sjóð norrænna sagna og kvæða, þegar hann
vann þessi miklu verk sín. Árni Björnsson skrifaði til að
mynda bókina Wagner og Völsungar: Niflungahringurinn og
íslenskar fornbókmenntir, sem kom út 2002 og hefur verið
þýdd á ensku og þýsku. Í samtali við Morgunblaðið á sínum
tíma sagðist Árni sýna fram á að „uppistaðan í texta Nifl-
ungahringsins er komin frá Íslandi en ekki Þýskalandi“.
Notaði ljóðstafi í anda Eddukvæða
Wagnerfélagið var stofnað hér árið 1995, í kjölfar þess að
fyrsta Wagneróperan var sett hér á svið, í Þjóðleikhúsinu.
Selma Guðmundsdóttir er formaður Wagnerfélagsins og var
einn af forsvarsmönnum sýningarinnar. Hún segir Wolfgang
Wagner, barnabarn tónskáldsins, hafa komið með þá róttæku
hugmynd að gera hér það sem aldrei hafði verið gert áður,
setja upp stytta útgáfu Hringsins á einu kvöldi, í ljósi þess
hvað íslenskar bókmenntir hafi skipt afa hans miklu máli.
„Þetta var afar vel lukkað og fékk góða athygli og dóma í
tímaritum og dagblöðum víða um heim,“ segir Selma. Í kjöl-
farið var félagið stofnað en hún segir um 200 slík Wagner-
félög starfandi. „Við ákváðum að rannsaka tengsl Wagners
við íslenskar bókmenntir og fengum til að mynda Árna
Björnsson til að skrifa bók sína. Í kjölfar útgáfunnar hefur
hann haldið fyrirlestra víða,“ segir hún.
Jóhannes Jónasson fjallaði líka oft um þessi verk Wagners
og sagði að „Niflungahringur Wagners væri dýrasti tollur
sem íslenskri menningu hefur verið goldinn“.
Selma og aðrir meðlimir Wagnerfélagsins íslenska glödd-
ust yfir því þegar fréttist að Lepage hygðist sækja í hinn
norræna sjóð, sem Wagner vann úr. „Við komum til hans
bók Árna í kjölfarið,“ segir hún og sá síðan sjálf tvær óper-
anna í uppfærslu Lepages. „Það var ótrúlega áhrifaríkt og
gaman,“ segir hún.
En Wagner sótti ekki einungis persónur og söguefni í
fornar íslenskar bókmenntir, heldur bendir Selma á að hann
hafi tekið að styðjast við íslenska bragarhætti í seinni óp-
erunum; hafi hætt að nota endarím en beitt ljóðstöfum og
sótti fyrirmynd í Eddukvæðin. Wagner fjallaði um þessa
nálgun sína í bréfum frá árinu 1851 en Selma segir að þetta
þurfi að rannsaka betur. „Íslensku- og tónlistarfræðingar
gætu rannsakað tengslin þarna á milli, hvernig íslenskir
kveðskaparhættir rata inn í tónmál Wagners,“ segir hún.
Umdeild uppsetning
Allskyns vandamál komu upp við sviðsetningu Hringsins í
Met. Sviðið þurfti að styrkja sérstaklega svo það bæri „vél-
ina“, einhverjir söngvarar gengu úr skaftinu því þeir réðu
ekki við bröltið um pallana og stjörnusópraninn Deborah Vo-
igt lýsti þátttöku í verkinu sem álíka áskorun og að klífa
Everest. Óperurýnar eru ekki alltaf þeir jákvæðustu og sum-
ir voru afar ósáttir: „Tonn fyrir tonn er þetta heimskulegasta
uppsetning í óperusögunni,“ skrifaði rýnir The New Yorker
og kollegi hans á The New York Times sagðist aldrei hafa
fyllst viðlíka gremju yfir nokkurri óperuuppsetningu.
Svo voru aðrir sem voru hæstánægðir með uppfærslu Ro-
bert Lepages en um hana má fræðast í Wagner’s Dream.
Ánægjulegt væri að sjá myndina rata á dagskrá einhverrar
sjónvarpsstöðvarinnar í vetur, svo fleiri gætu notið glímu
listamannanna við hinn fornnorræna sagnaheim. Kvikmynd-
ina má líka kaupa í vefverslunum.
NIFLUNGAHRINGURINN ER MIKIÐ TIL BYGGÐUR Á NORRÆNUM GOÐSÖGNUM
Wagner á íslenskum flekaskilum
ÞEGAR KANADÍSKI LEIKSTJÓRINN ROBERT LEPAGE UNDIRBJÓ UPPFÆRSLU NIFLUNGAHRINGS WAGNERS Í METROPOLITAN-ÓPERUNNI SÓTTI HANN
HUGMYNDIR Í HINN FORNA SAGNAHEIM SEM TÓNSKÁLDIÐ VANN ÚR. UMTÖLUÐ SVIÐSMYNDIN BYGGÐIST ENNFREMUR Á ÍSLENSKRI NÁTTÚRU.
NIFLUNGAHRINGURINN HEFUR VERIÐ KALLAÐUR „DÝRASTI TOLLUR SEM ÍSLENSKRI MENNINGU HEFUR VERIÐ GOLDINN“.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is
Richard
Wagner
Selma
Guðmundsdóttir
Söngvarar á „vélinni“, hinni
stóru tæknivæddu sviðsmynd
í Metropolitan-óperunni.
Robert
Lepage